MILLIY ISTIQLOL VA
O‘ZBEKISTONDA
MADANIY TARAQQIYoT
Ma’ruza rejasi:
1. Ma’naviy-ma’rifiy
islohotlar – jamiyat taraQQiyotining ustivor yo‘nalishi sifatida.
2. Ta’lim rivojining o‘ziga xos
xususiyatlari.
3. Hozirgi bosQichda madaniy hayot.
Har Qanday jamiyat taraQQiyoti, uning u yoki bu vaQt va
makondagi darajasi ko‘p jihatdan fuQarolar ma’naviyati, turmush tarzi, kishilarning
ma’naviy-moddiy, ijtimoiy ehtiyojlari hamda ularning Qay darajada Qondirilishiga
bog‘liQdir. MustaQillik davrigacha va undan keyingi o‘tgan tarixan QisQa muddat
ichida ro‘y bergan holatlar, jamiyat ijtimoiy-siyosiy, iQtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy
va tarbiyaviy-mafkuraviy sohasidagi o‘zgarishlar bizga sho‘rolar mustabid tuzumi
hamda istiQlol yillarida O‘zbekistonning real hayotida xolisona javob izlashga va
unga erishishga imkon beradi.
UzoQ ming yilliklar tarixi shundan dalolat beradiki, o‘zbek
milliy davlatchilik tarixi eng avvalo ma’naviyat-ma’rifatning jamiyat hayotida muhim
o‘rin egallaganligi bilan chambarchas bog‘liQdir. Ushbu azaliy an’anaga mustaQillik
yillarida ham alohida e’tibor berilishi juda ahamiyatli bo‘ldi. Qayd etish lozimki,
istiQlolning dastlabki davrlaridanoQ madaniyatning metodologiyasi o‘zgardi. Agarda,
sho‘rolar mustabid tuzimi davrida madaniyatning asosiy vazifasi jamiyat a’zolarining
kommunistik mafkura va soxta g‘oyaga e’tiQodini mustahkamlashga safarbar etish bo‘lsa,
istiQlol davrida uning maQsadi tamomila o‘zgardi.
Xo‘sh,
bular nimalarda ko‘rindi? Xususan, eng avvalo, mamlakat xukumati, Prezidentning
ma’naviy-ma’rifiy omillarga nisbatan munosabati shakllandi. Jumladan, ma’naviy-ma’rifiy
islohotlar davlat siyosatining asosiy ustivor yo‘nalishi, deb hisoblandi. Joylarda
ma’naviyat bilan bog‘liQ shularning amalga oshirilishi uchun butun mas’uliyatning
hokimlar, vazirliklar, idoralar, tashkilotlarning birinchi rahbarlari zimmalariga
yuklatilishi juda katta ijtimoiy ahamiyat kasb etdi.
Ikkinchidan,
ma’naviyati yuksak millat va davlatnigina kelajagi buyuk bo‘lishi mumkin ekanligi
to‘g‘risidagi ijtimoiy fikr shakllana boshlandi. DarhaQiQat iQtisodiy-siyosiy omillarning
har Qanday davlat, millat hayotidagi o‘rni va roli kattadir. BiroQ, ma’naviy omillargina
jamiyatda sodir bo‘lgan barcha muammolarni hal etishga Qodir omil ekanligi endi
haQiQatdir.
Uchinchidan, ma’naviyat va ma’rifat jamiyatni poklantiruvchi
kuch ekanligi e’tirof etilmoQda, zero sho‘rolar mustabid tizimi davridan Qolgan
yaramas «ma’naviy» merosdan poklanmasdan turib istiQlolga xizmat Qiladigan, fuQarolar
Qalbi va ongini yangilashga Qodir ma’naviyatni shakllantirish mumkin emas.
To‘rtinchidan,
istiQlol davri O‘zbekiston jamiyati ma’naviyatining eng muQaddas maQsadlaridan biri
– o‘tmish tarixiy-madaniy, ilmiy, axloQiy-mafkuraviy, ijtimoiy-siyosiy Qadriyatlariga
sho‘ro davrida tarkib topgan munosabat kabi «illat» sifatida emas, aksincha, jamiyatni
poklantiruvchi va kelajakni ma’naviy jihatdan mustahkamlovchi omil asnosida Qarashdan
iborat jamoatchilik fikri shakllandi.
Beshinchidan, istiQlol davrida ma’naviyatning
har Qanday siyosiy hukmron mafkuralardan holiligi, muhimi, shakllanayotgan milliy
mafkuraning ma’naviyat bilan uyg‘unligi ta’minlandi. Mamlakat Prezidenti Islom Karimov
Qayd etganidek, mustaQillik davrida bajarilishi lozim bo‘lgan eng ustivor vazifa
«xalQimiz orasida katta ma’rifiy-amaliy ishlarni olib borib, milliy mafkuramizga
kuch-Quvvat beradigan, uni yangi-yangi marralar sari safarbar etadigan, keng ommaga
ta’sir o‘tkazishga, xalQni o‘ziga tarafdor etishga xizmat Qiladigan siyosiy, ijtimoiy,
iQtisodiy, ma’naviy manbalarni to‘g‘ri belgilab olishdir[1]».
HaQiQatdan
ham, mustaQillik yillarida ma’naviyat va ma’rifatning ijtimoiy maQsadi aniQlab olindi,
uning bajarishi lozim bo‘lgan vazifalari belgilandi. Ana shunday sharoitda jamiyat
fuQarolari tomonidan bildirilgan ijtimoiy ehtiyoj – ma’naviy-ma’rifiy sohalarda
yangi asr va umuman, uchinchi ming yillikdagi bosh g‘oya Qanday bo‘lishi aniQlandi.
Xo‘sh,
hozirgi va yangi asrda ma’naviyat sohasidagi bosh g‘oyamiz nimalardan iborat? Mazkur
savolga javob bera turib, I. Karimov Quyidagilarni yozadi: «Modomiki biz huQuQiy
demokratik davlat, erkin fuQarolik jamiyati Qurayotgan ekanmiz, ma’naviyat sohasidagi
yigirma birinchi asrga mo‘ljallangan harakat dasturimiz ham ana shundan kelib chiQmog‘i
darkor. Ya’ni erkin fuQaro-ongli yashaydigan, mustaQil fikrga ega bo‘lgan shaxs
ma’naviyatini kamol toptirish bizning bosh milliy g‘oyamiz bo‘lishi zarur.
DarhaQiQat,
mustaQil O‘zbekistonda istiQlol ma’naviyat sohasida mavjud bo‘lgan vazifalar ijtimoiy-siyosiy,
iQtisodiy barQarorlik sharoitida muttasil ravishda bajarilib kelinmoQda. Chunonchi,
agar istiQlolning dastlabki yillarida jamiyat ma’naviy hayotida turgan eng bosh
vazifa fuQarolarda sho‘rolar davriga xos tafakkurni eskicha fikrlash sarQitlarini
bartaraf etish edi. Mazkur masalada Qator yutuQlarga erishildi. BiroQ, bu borada
hali talay ishlarni bajarish lozim»[2].
Ikkinchi,
eng muhim vazifalardan yana biri erkin fuQarolik jamiyatining ma’naviyatini shakllantirishdir,
zero «ozod, o‘z haQ-huQuQlarini yaxshi taniydigan, boQimandalikning har Qanday ko‘rinishlarini
o‘zi uchun or deb biladigan, o‘z kuchi va aQliga ishonib yashaydigan, ayni zamonda
o‘z shaxsiy manfaatlarini xalQ, Vatan manfaatlari bilan uyg‘un holda ko‘radigan
komil insonlarni tarbiyalashdan iboratdir»[3].
IstiQlol
yillarida O‘zbekiston madaniyati xususida fikrlash asnosida alohida Qayd etilishi
lozim bo‘lgan masalalardan yana biri – ma’naviyat sohasidagi davlat siyosatining
tobora konkretlashib borishi, vazifalarni hal etish yo‘llarining oydinlashuvidir.
Ma’naviyat
jamiyat a’zolarini ruxan poklantiruvchi, Qalban ulg‘aytiruvchi, inson ichki dunyosiga,
irodasiga kuch-Quvvat beruvchi, milliy vijdonini uyg‘otuvchi va doimiy harakatdagi
konkret kuchdir. Shunday ekan, ma’naviyatga umumiy tarzda munosabatda bo‘lish xatodir,
zero har bir fuQaroning ma’naviy-mafkuraviy, komillik darajasi bir xil bo‘lmagani
kabi, ularning bunday sifatlarini uyg‘unlashtirib turuvchi ko‘rinishlari ham konkretdir.
Xususan,
yangi asr bo‘sag‘asida eng asosiy vazifamiz nimadan iborat? Mamlakat Prezidentining
ta’kidlashicha, ma’naviyat sohasidagi strategik maQsadimiz – «milliy Qadriyatlarimizni
tiklash, o‘zligimizni anglash, milliy g‘oya va mafkurani shakllantirish, muQaddas
dinimizning ma’naviy hayotimizdagi o‘rnini va hurmatini tiklash kabi mustaQillik
yillarida boshlangan ezgu ishlarimizni izchillik bilan davom ettirish, ularni yangi
bosQichga ko‘tarish va ta’sirchanligini kuchaytirishdir»[4].
YuQorida
bildirilgan fikrdan tabiiy ravishda kelib chiQayotgan xulosa shundan iboratki, istiQlolning
hozirgi bosQichida ma’naviy-ma’rifiy sohadagi ishlarning tashkil etilishidan, endi,
bunday ishlarning samaradorligiga erishish muhim ahamiyat kasb etmoQda. Xo‘sh, ma’naviyat
sohasidagi ishlarning samaradorligini oshirish deganda nimani tushunish mumkin?
Umuman, madaniy-mafkuraviy sohasidagi ishlarimiz jamiyatni ma’naviy yuksaltirishga
Qodir-mi?
Shu o‘rinda
Qurilayotgan demokratik, huQuQiy insonparvar jamiyat yuksak ma’naviy va axloQiy
Qadriyatlarga tayanishini bu jarayon esa milliy g‘oya va milliy mafkuraga, yosh
avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga asoslanishini alohida Qayd etish juda
muhimdir.
Agar,
istiQlolning dastlabki yillarida ma’naviy-ma’rifiy tadbirlardan ko‘zlangan maQsad
sho‘ro mustabid tizimi asoratlaridan Qutulish, jamiyatda ma’naviy yakdillik yaratishdan
iborat bo‘lgan bo‘lsa, endi esa, ijtimoiy hamkorlik, komil insonni tarbiyalash ustivor
tavsifga ega bo‘lmoQda. Ma’naviyatning mamlakatda demokratik, huQuQiy, Qudratli
davlat Qurish yo‘lidagi muhim omil ekanligi endi hech kimga sir emas.
O‘zbekistonning
hozirgi taraQQiyot bosQichida ma’naviy omillar hamda millatlararo munosabatlar masalasiga
Qarash ham tubdan o‘zgardi. Chunonchi, istiQlolning dastlabki davrlarida «soxta
baynalmilallik» oldida yurak oldirib Qo‘ygan hamda xadiksirash kasalidan xoli bo‘lmagan
holda har Qanday milliylikni ulug‘lash va har Qanday «baynalmilallik» dan Qochish
xissiyoti yuzaga kelgan edi. Bunday jiddiy va Qat’iy Qutblilik, tabiiyki, jamiyat
ijtimoiy taraQQiyotiga, ayniQsa, millatlararo munosabatlar masalasiga jiddiy salbiy
ta’sir ko‘rsatishi mumkin edi.
Shuning
uchun ham O‘zbekiston hukumati madaniyatdagi milliylik va baynalmilallik nisbatini
saQlashga muhim vazifa sifatida munosabatda bo‘la boshladi. Ayni paytda
130 ga yaQin millat va elat yashayotgan O‘zbekistonda har bir millat ravnaQi,
uning barQaror taraQQiyoti, xavfsizligi va yashash kafolotlariga har Qanday tahdidlarning
oldini olish, u yoki bu millatga mansub kishilar guruhining xudbinlik kayfiyatlarini
muQarrar tarzda boshQa millat, xalQ imkoniyatlarini zo‘ravonlik va zug‘um bilan
chegaralab Qo‘yadigan davlat siyosatining ishlab chiQilishi bu boradagi amaliy ishlarning
samarasini oshirdi.
O‘zbekistonda
istiQomat Qilayotgan ko‘p millatli xalQlarning madaniy taraQQiyoti, ularning o‘zliklarini
anglash jarayonlariga bo‘lgan intilishlarini Qonuniy-huQuQiy asosda Qondirish masalalari
ham mamlakat xukumati oldidagi eng muhim vazifalardan biri bo‘ldi. Shu o‘rinda
1989 yili madaniyat vazirligi huzurida respublika millatlararo madaniy markazning
tashkil etilishini alohida ta’kidlash lozimdir. Agarda 90-yillarning boshlarida
O‘zbekistonda 12 ta milliy-madaniy markaz faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa[5], hozirgi kunga kelib ularning
soni 80 dan ortdi. MustaQillik yillarida milliy-madaniy markazlar faoliyati
ustidan muvofiQlashtiruvchi ishlarning ko‘lami ham ortdi va 1992 yil yanvar
oyida hukumat Qarori bilan Respublika Baynalmilal Madaniy markazi tashkil etildi.
Ushbu
markazning bosh vazifasi Qilib esa milliy madaniy markazlarga amaliy va uslubiy
yordam ko‘rsatish, ular faoliyatini muvofiQlashtirish, milliy an’ana, urf-odatlarni
Qaytadan tiklash, MDH va xorij davlatlaridagi baynalmilal madaniy markazlar bilan
hamkorlik aloQalarini kuchaytirish, O‘zbekistonda millatlararo aloQalarni yaxshilash,
ijtimoiy barQarorlikni ta’minlash kabi muhim masalalar kiritildi.
IstiQlol
yillarida ma’naviyat-ma’rifat masalasiga jiddiy e’tibor xukumat tomonidan bu borada
mukammal tarzda ishlab chiQilgan dastur asosida ish olib borishni talab etdi. Shu
asnoda 1994 yil 23 aprelda mamlakatimiz ma’naviy hayotida muhim voQea
yuz berdi: Prezident Islom Karimov farmoni bilan Respublika Ma’naviyat va Ma’rifat
jamoatchilik markazi tashkil etildi.
Ma’lumki,
sobiQ ittifoQ tugatilishi bilan birga uning kommunistik mafkurasi ham barham topdi.
Bu munofiQ, yakkaxokim mafkuraning achchiQ saboQlaridan achchiQ saboQlaridan xulosa
chiQarib mamlakatimizning Asosiy Qonunida «Hech Qaysi mafkura davlat mafkurasi bo‘lishiga
yo‘l Qo‘yilmaydi», deb yozib Qo‘yildi. Shu asnoda, jamiyatimiz hech Qachon mafkura
yakkaxokimligi ro‘y bermasligi uchun zarur bo‘lgan huQuQiy poydevor yaratilgan.
Ma’naviyat va ma’rifat jamoatchilik markazi ayni shu maQsadni ko‘zda tutib tashkil
etildi[6].
Qayd etish lozimki, ma’naviyat-ma’rifat markazi QisQa davr
ichida xalQimizning boy ma’naviy merosini o‘rganish, milliy va umuminsoniy Qadriyatlar
asosida mamlakat va millat kelajagini belgilaydigan ilg‘or g‘oyalarni yuzaga chiQarish
bo‘yicha yirik ishlarni bajardi. Shu bilan birga, ma’naviyat va ma’rifat masalalarini
bevosita jamoatchilik yo‘li bilan rivojlantirishga alohida e’tibor berilishi o‘z
samarasini bermoQda.
Ushbu
yo‘nalishdagi faoliyatni yanada rivojlantirish maQsadida 1996 yil 9 sentyabrda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ma’naviyat va ma’rifat jamoatchilik markazi
faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to‘g‘risida»gi
farmoni jamiyatni ma’naviy barQarorlashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi[7]. Undan mazkur masalada jiddiy
ijobiy o‘zgarishlar bilan bir Qatorda ayrim hollarda ma’naviyatning mohiyatini,
uning siljishimish, farovon jamiyatga tezroQ yetishimizdagi Qimmatini chuQur idrok
etmaslik holllari mavjudligi, bu ishga daxldor rahbarlarda mas’ullik xislari past
ekanligiga e’tibor Qaratildi.
Farmonga
asosan 1997 yildan boshlab 1 oktyabr «O‘Qituvchilar va murabbiylar» kuni
deb e’lon Qilindi, «Ma’naviyat» nashriyoti tashkil etildi, «Ma’naviyat va ma’rifat»
jamoatchilik markazi Qoshida «Oltin meros» xalQaro xayriya jamg‘armasi ta’sis etildi.
Bu boradagi
ishlarni tartibga keltirish, faoliyat samaradorligini oshirish maQsadida O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti I. Karimov 1999 yil 3 sentyabrda «Respublika
ma’naviyat va ma’rifat kengashini Qo‘llab-Quvvatlash to‘g‘risida»gi farmonga imzo
chekdi. Ushbu farmon ma’naviyat va ma’rifat davlat siyosatining ustivor yo‘nalishi
ekanligi to‘g‘risidagi g‘oyani yanada mustahkamladi va yanada unga kuch berdi.
Xukumat
tomonidan Qurilgan tadbirlar samarasi natijasida ma’naviyat va ma’rifat jamiyatda
ruhiy poklanishga, shaxs ulug‘vorligini oshirishga, demokratik, huQuQiy, insonparvarlik
davlat Qurishga mustahkam poydevor yaratdi.
2. Ta’lim
taraQQiyoti, uning o‘ziga xos xususiyatlari.
Insoniyat
tarixida o‘z ijtimoiy ahamiyati jihatdan alohida e’tiborga loyiQ holatlar, Qadriyatlar
mavjudki, bular u yoki bu millat, elat, xalQning mavjudlik belgisi, taraQQiyot mezoni
sifatida baholanishi mumkin. Millat mavjudligining ana shunday muhim
belgilaridan biri ta’lim tizimi hamda yuQori malakali mutaxassis kadrlar
tayyorlash masalasidir.
DarhaQiQat,
ta’lim tizimi demokratik tamoyillar bilan uyg‘unlashgan, uning insonparvar
jamiyat barpo etish kabi zarur ijtimoiy ehtiyoj talablariga javob bergandagina
u o‘z oldiga Qo‘ygan buyuk maQsad – barkamol avlodni tarbiyalash va
shakllantirish vazifasini ado etishi mumkin.
Kommunistik
«nazariya» tomonidan ta’lim tizimiga Qo‘yilgan asosiy maQsad – jamiyat
a’zolarini mafkuraviy Qullikka, itoatkorlikka majbur Qilishdan boshQa narsa
emasdi. Mafkuraviy bikiklik, erkin fikr yuritishdan iborat (shaxs daxlsizligi, demokratik
tamoyillarga bepisandlik bilan munosabatda bo‘lish kabi illatlar kishilarda ijtimoiy
passivlik holatini yuzaga keltirdi).
Bularning
barisi O‘zbekiston mustaQilligining dastlabki davridanoQ barcha sohalarda bo‘lgani
kabi ta’lim tizimida ham chuQur o‘zgarishlarni amalga oshirishga, tub islohotlarni
o‘tkazishga undadi. IstiQlol mamlakat fuQarolarida erkin fikrlashga bo‘lgan ijtimoiy
ehtiyojni uyg‘otdi.
Mafkuraviy
Qullikdan holi ravishda, mamlakat va xalQ manfaatlariga mos tarzda faoliyat ko‘rsatishga
intilish xissiyotini bemalol, emin-erkin ro‘yobga chiQarish O‘zbekiston fuQarolari
dunyoQarashida yangilikka tashnalik kayfiyatini paydo Qildi. Bu masala ayniQsa,
yangi tayyorlanishi, shakllanishi lozim bo‘lgan mutaxassis kadrlarga nisbatan munosabatni
o‘zgartirib yubordi. IstiQlolning dastlabki davrlaridanoQ mamlakat xukumati mavjud
ta’lim tizimida tub islohotlarni o‘tkazishga alohida ahamiyat berishga kirishishi
lozimligini anglab yetdi. Mamlakat Prezidenti ta’kidlaganidek, «oldimizga Qo‘ygan
eng ezgu maQsadlarimiz bilan uzviy bog‘langan bugungi kundagi yana bir g‘oyatda
dolzarb masala – kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish, bu borada
boshlangan ishlarimizni davom ettirish va kuchaytirish bundan buyon ham biz uchun
ustivor vazifa bo‘lib Qoldi»[8].
Xo‘sh,
yuQorida Qayd etilgan holatlardan tashQari, yana Qanday sabablar ta’lim tizimida
tub islohotlarni o‘tkazishga undadi? Bular, kadrlar tayyorlash tizimining demokratik
o‘zgarishlar va bozor islohotlari talablariga muvofiQ emasligi, o‘Quv jarayonining
moddiy-texnika va axborot bazasi yetarli emasligi, yuQori malakali pedagog kadrlarning
yetishmasligi, sifatli o‘Quv-uslubiy va ilmiy adabiyot hamda didaktik materiallarning
kamligi ta’lim tizimi, fan va ishlab chiQarish o‘rtasida puxta o‘zaro hamkorlik
va o‘zaro foydali integratsiyaning yo‘Qligi kabilardir.
Bularning
barisi ta’lim tizimini zudlik bilan isloh etishni, mazkur sohani chuQur insonparvarlashtirishni
talab etardi. To‘g‘ri, 1992 yil iyulida Qabul Qilingan «Ta’lim to‘g‘risida»gi
Qonun va davlatimizning shu asosdagi ta’lim-tarbiya siyosati ishlab chiQilgan edi.
Unda umumiy ta’lim Quyidagi bosQichlar bo‘yicha amalga oshiriladi:
I bosQich
– boshlang‘ich ta’lim (1-4 sinf);
II bosQich
– asosiy (tayanch) maktab (4-9 sinf);
III bosQich
– yuQori o‘rta maktab (10-11 sinf);
10-11 sinflar
ixtisoslashgan bo‘lib, o‘Quvchilarni oliy o‘Quv yurtlariga tayyorlashga xizmat Qila
boshladi.
Ta’kidlash
lozimki, hamdo‘stlik mamlakatlari orasida birinchi bo‘lib respublikamizda «Ta’lim
to‘g‘risida»gi Qonunning Qabul Qilinganligi, «Maktabgacha tarbiya», «Umumiy o‘rta
ta’lim», «Maktabdan va sinfdan tashQari tarbiyaviy ishlar», «Yoshlar siyosatiga
oid» kabi Qator konsepsiyalar va dasturlar yaratilganligini, davlat ta’lim tizimi
jahon amaliyoti talablariga muvofiQ kelishi uchun xorijiy davlatlardagi ilg‘or tajribalarning
o‘rganilayotganligi va shu asnoda 20 dan ortiQ yo‘nalishlar, fanlar bo‘yicha
standartlar loyihali tayyorlandi[9].
1993-94
o‘Quv yilida barcha viloyatlar, Toshkent shahri va QoraQalpog‘iston Respublikasi
maktablari o‘Quvchilari bilimlarini tekshirish yuzasidan o‘tkazilgan test sinovlari
Quyidagi natijalarni ko‘rsatdi. Ushbu sinovga 70 ta tuman va shaharlarning
400 dan ortiQ maktablarning o‘Quvchilari jalb etildi. 9-sinflarda kimyo va
adabiyot fanlaridan test sinovi o‘tkazildi. Yakunlar Quyidagi me’yorda
baholandi: 90 foizdan ortiQ to‘g‘ri bajarganlarga «5» baho,
80 foizdan kamiga «4» baho, 60 foizidan ortig‘iga esa «3» baho.
Mazkur
sinovlar natijalari o‘Quvchilarning gumanitar yo‘nalishdagi fanlar bo‘yicha
chuQur bilim olayotganliklarini ko‘rsatdi. Masalan, adabiyot fani bo‘yicha
tayanch maktablarining 10186 o‘Quvchisidan 1275 tasi 90%dan ortiQ vazifalarni,
2552 o‘Quvchi 80%dan ortiQ vazifalarni bajardilar, ya’ni o‘Quvchilarning
to‘rtdan uch Qismi fanni yaxshi va a’lo baholarga o‘zlashtirganliklarini
namoyish etdilar[10].
IstiQlol
yillarida umumta’lim maktablarida ona tilini o‘Qitishga muhim e’tiborning Qaratilishi
va «Davlat tili haQida»gi Qonunni bajarish yuzasidan olib borilgan ishlar
ta’lim-tarbiya jarayonining sifatini yanada oshishiga sabab bo‘ldi. O‘Qish
o‘zbek tilida olib boriladigan maktablarda ona tili va adabiyotiga ajratilgan
soatlar hajmi ko‘payib, 2720 soatga yetdi. O‘Qish rus tillarida olib
boriladigan maktablarda esa o‘zbek tili faniga ajratilgan soatlar 544 soat
o‘rniga 1020 soatga yetdi. Bular o‘Quvchilarda milliy o‘zligini anglash xissini
kuchaytirdi, o‘z o‘lkasiga, tarixiga QiziQishini va o‘z Vatanining gullab-yashnashi
yo‘lida faoliyat ko‘rsatish xissini uyg‘otdi.
Umuman, 1992 yilda Qabul Qilingan «Ta’lim to‘g‘risida»gi
Qonun O‘zbekistonda ta’lim tizimini isloh Qilishda ma’lum rol o‘ynadi. Mazkur hujjat
sho‘rolar mustabid tizimi davridan «meros» bo‘lib Qolgan, kommunistik mafkuraga
xizmat Qiluvchi mafkuraviy kuchni bartaraf etishda alohida ahamiyat kasb etdi, jahon
andozalariga mos tizim yaratilishida dastlabki Qadam bo‘ldi.
BiroQ,
Qayd etish joizki, mazkur hujjat O‘zbekistonning yangi sharoitdagi vazifalariga
to‘liQ javob bera olmas edi. Shuning uchun ham O‘zbekiston hukumati ta’lim tizimini
to‘liQ isloh etishga Qodir hujjatlarni Qabul Qilishga e’tiborni kuchaytirdi va bu
borada bosh islohotchilik yo‘lini o‘ynadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
IX sessiyasida tamomila yangi, sifat jihatdan mukammal «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun
va Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ishlab chiQdi.
Mamlakat
Prezidenti yuQorida Qayd etilgan hujjatlarni Qabul Qilishga undayotgan omillarni
e’tiborga olgan holda Quyidagi fikrni bayon etdi. Birinchidan, biz eski sho‘rolar
zamonidan Qolgan ta’lim-tarbiya tizimiga xos mafkuraviy Qarashlardan va sarQitlardan
xali-beri to‘liQ Qutulganimiz yo‘Q. Ikkinchidan, barcha amaldagi o‘zgarishlar va
tadbirlar, asosan yuzaki bo‘lib, ta’lim-tarbiya va o‘Quv jarayonlarining tarkibini,
bosQichlarini bir-biri bilan uzviy bog‘lash, ya’ni uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini
tashkil Qilish muammolarini yechib bergan emas.
Uchinchidan,
bizning amaldagi ta’lim-tarbiya tizimimiz bugungi kun zamonaviy, taraQQiy topgan
demokratik davlatlar talablariga javob bera olmasligi ko‘p joylarda yaQQol ko‘rinmoQda[11]. Mazkur mulohazalar yangi hujjatlar
Qabul Qilingungacha bo‘lgan davrdagi ta’lim tizimining cheklanganligidan yaQQol
dalil berardi.
«Ta’lim
to‘g‘risida»gi Qonunning eng ilg‘or jihatlaridan biri – unda ta’lim sohasidagi davlat
siyosatining asosiy tamoyillarining bayon etilishi bo‘ldi. Ular Quyidagilardan iborat edi:
– ta’lim va tarbiyaning insonparvar,
demokratik xarakterda ekanligi;
– umumiy o‘rta, shuningdek o‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limining majburiyligi;
–
ta’limning uzluksizligi
va izchilligi;
–
o‘rta-maxsus, kasb-hunar
ta’limining yo‘nalishini: akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejida o‘Qishni tanlashning
ixtiyoriyligi;
– ta’lim tizimining dunyoviy
xarakterda ekanligi;
– davlat ta’lim standartlari
doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiQligi;
– ta’lim dasturini tanlashga
yagona va tabaQalashtirilgan yondoshuv;
– bilimli bo‘lishni va
iste’dodni rag‘batlantirish;
– ta’lim tizimida davlat va
jamoat boshQaruvini uyg‘unlashtirish.
Masalaga
bunday tarzda yondoshuv ta’limning mamlakatda ko‘rilayotgan demokratik, huQuQiy,
insonparvar jamiyat talablariga to‘liQ javob berishi, uning milliy va umuminsoniy
Qadriyatlarga sodiQligidan guvohdir. Shu bilan birga, umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, oliy o‘Quv yurtidan keyingi ta’lim, kadrlar
malakasini oshirish va ularni Qayta tayyorlash, maktabdan tashQari ta’lim turlariga
asos solindi, mavjudlarini takomillashtirish yo‘llari ishlab chiQildi.
Mamlakatimiz
raxbariyatining ta’lim-tarbiya sohasiga shu darajada katta e’tibor berishi bejiz
emasdir. Gap shundaki, mamlakatimiz aholisining aksariyat ko‘pchiligi yoshlar, o‘smirlardan
iborat bo‘lib, ular o‘z kelajaklarini aynan bilim olish bilan bog‘lagandirlar. Xususan,
hozirda O‘zbekistonda 9,5 mingga yaQin umumta’lim maktablari, gimnaziyalar,
litseylar, kollejlar, 300 ga yaQin o‘rta maxsus muassasalar, 65 ta oliy
o‘Quv yurtlari bo‘lib, ulardan 600 mingdan ortiQ turli malakadagi pedagoglar
mehnat Qiladi.
So‘nggi
yillarda milliy maktablar tizimini yaratish borasidagi ishlarning tarkibiy Qismi
sifatida respublikamizda yashayotgan va ozchilikni tashkil etgan (mamlakatlar) millatlar
farzandlari ta’lim-tarbiyasiga ham e’tibor kuchaytirildi. O‘zbekistonda
2,5 mingdan ortiQ o‘Quvchisi bo‘lgan 50 ga yaQin Qrim-tatar maktabi,
130 ta o‘Quvchisiga ega bo‘lgan 2 ta nemis maktabi, 2400 ga yaQin
o‘Quvchisiga ega bo‘lgan 24 ta koreys maktabi, 4 ta uyg‘ur, 1 dan
kurdlar, yahudiylar maktablari faoliyat ko‘rsatmoQdalar. Bundan tashQari,
9 mingdan ortiQ QozoQ farzandlari, 3000 mingdan ortiQ tojik farzandlari,
1 mingdan ortiQ Qirg‘iz farzandlari va 1,5 mingga yaQin turkman farzandlari
ham o‘z tillarida ta’lim-tarbiya ola boshladilar[12].
O‘zbekiston xukumati istiQlol talablariga javob bera oladigan
iQtidorli yoshlarni tanlab olish, ularga fan yo‘lidagi so‘QmoQlarni sharaf bilan
bosib o‘tish borasida ham Qator ishlarni amalga oshirmoQda. «Umid» jamg‘armasining
O‘zbekiston Prezidenti tomonidan ta’sis etilishini shu ma’noda tushunish lozim.
Jamg‘arma O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil
13 yanvar Qaroriga muvofiQ ish boshladi.
Ma’lumki,
mamlakatimizda tarixiy tub o‘zgarishlarni muvaffaQiyatli o‘tkazish, ijtimoiy-siyosiy,
ma’naviy-iQtisodiy islohotlarni amalga oshirish uchun jahon andozalari darajasida
bilim olgan iste’dodli, ruhan barkamol yosh milliy kadrlar zarurdir. «Umid» jamg‘armasining
o‘z oldiga Qo‘ygan eng katta maQsadi ham xalQ xo‘jaligining nufuzli tarmoQlarini
yuQori malakali mutaxassislar bilan ta’minlashdan iborat bo‘ldi. Hozirgi kunda O‘zbekistonlik talabalar o‘z tanlagan ixtisosliklari
bo‘yicha AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya va Yaponiyaning jahonga mashhur oliy o‘Quv
yurtlariga muvaffaQiyat bilan shug‘ullanmoQdalar.
«Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun, kadrlar
tayyorlashning milliy dasturi jamiyatni ma’naviy jihatdan barQarorlashtirish juda
katta vazifalarni bajarmoQda, yoshlarda Vatanga, millatga mehr-muhabbat xissini
singdirishda, jahon andozalariga mos faoliyat ko‘rsatishda muhim omil bo‘lmoQda.
Shu bilan birga, yangi ta’lim-tarbiya dasturi yoshlarda mafkuraviy e’tiQodni mustahkamlashda,
milliy g‘oya va milliy mafkura mohiyatini anglashda alohida ahamiyatlidir, zero,
mafkuraviy ta’sirlar salbiy oQibatlarga olib kelmasligi uchun yoshlarimizning iymon-e’tiQodini
mustahkamlash, irodasini baQuvvat Qilish, ularni o‘z mustaQil fikriga ega bo‘lgan
barkamol insonlar etib tarbiyalash juda zarurdir. I Karimov Qayd etganidek,
eng muhim vazifa «ularning tafakkurida o‘zligini unutmaslik, ota-bobolarning muQaddas
Qadriyatlarini asrab-avaylash va hurmat Qilish fazilatini Qaror toptirish, ularning
men o‘zbek farzandiman, deb g‘urur va iftixor bilan yashashiga erishishdir»[13].
3. Madaniy hayot.
Har Qanday sharoitda ham barcha millat va xalQlar o‘zining
ma’naviy ehtiyojlarini Qondirishga muhtojlik sezadi. Ma’naviyat – inson uchun mavjudlik
belgisi. Ma’naviy boylik – u yoki bu millatni boshQa etnik birikmalardan o‘ziga
xosligini bildiruvchi, anglatuvchi muhim omildir. Ma’naviyati yo‘Q xalQning o‘zi
yo‘Q. Shu bilan birga har bir xalQ ma’naviyati ham bir xil darajada emas.
Shu o‘rinda mamlakat yurtboshisining «biz xalQni nomi bilan
emas, balki madaniyati, ma’naviyati orQali bilamiz, tarixning tag-tomirigacha nazar
tashlaymiz»[14], – degan fikrlarida juda mantiQ va ma’no bor. BiroQ, sho‘rolar
mustabid tizimi sharoitida o‘zbek milliy madaniyati haddan ortiQ darajada ko‘p zarar
ko‘rdi. Barcha mustamlakachilik kabi kommunistik mafkura maddohlari ham o‘zbek xalQini
Qul Qilish uchun eng avvalo shu xalQning milliy madaniyatini yo‘Q Qilishga zo‘r
berdilar.
Ta’kid etish joizki, ma’naviy madaniyati yuksak, uning
ildizlari baQuvvat xalQning ijtimoiy ongidan shu xalQ madaniyatini hech Qachon tamomila
yo‘Q Qilish mumkin emas. To‘g‘ri mustamlakachiliklar natijasida o‘zbek madaniyatiga
katta zarar yetkazildi, uning ma’naviy ildizlarini QirQib tashlashga urinildi. Lekin
ular buning uddasidan chiQa olmadilar.
O‘zbek xalQi katta yo‘Qotishlarga Qaramasdan o‘zligini,
o‘z milliy madaniyatini saQlab Qola bildi. Bunga yaQin va uzoQ tarix guvohdir. Endigi
vazifa – ma’naviy hayotdagi barcha yo‘Qotishlarning o‘rnini Qoplashdan iborat bo‘ldi.
Bu narsa xalQimizning ma’naviyat va ma’rifatga muhtojligi va uning tanQisligi bilan
belgilandi. Kishining o‘zligini anglashi, o‘z sha’nini himoya Qila olishi va barcha
yomonliklardan o‘zini tiya olishi uchun orif bo‘lmog‘i, Qalbining tubida, jinday
bo‘lsa-da, ma’rifat shamchirog‘i yonib turmog‘i lozim. Ana shunda odam gunohdan
hazar Qilish, barcha ne’matlardan aQl-idrok va insof doirasida foydalanish yo‘lini
tutadi. Nojo‘ya xatti-harakatlari uchun tavba-tazarru Qilish zarurligini anglay
boshlaydi[15].
O‘zbek xalQi aynan shu yo‘ldan bordi, o‘z milliy-tarixiy,
madaniy merosiga sodiQligini ko‘rsata bildi. Bu esa mustamlakachiliklar davrida
yo‘Qotilgan, taptalangan madaniy merosni tiklash, o‘zligini anglashga bo‘lgan rag‘batni
uyg‘otdi.
IstiQlol yillarida o‘zbek madaniy hayoti uyg‘ondi, jonlandi
va o‘zining butun mavjud bo‘y-bastini ko‘rsata bildi. Teatr, musiQa san’ati rivoj
topdi, madaniy aloQalar kengaydi, madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyati takomillashdi,
muzeylarning ijtimoiy-ma’rifiy ahamiyati oshdi, milliy adabiyot ravnaQ topdi.
AyniQsa, teatr san’atining rivoji gullab yashnadi. Bu bejiz
emasdi, zero mustamlakachilik davrida teatrlar kommunistik mafkuraning xizmatkoriga
aylangan, siyosiy maQsadlarnigina bajaruvchi kuchga aylangan edi. Shu asnoda asosiy
e’tibor repertuar masalasini hal etish, tomoshabinlarni bezdiradigan sahna asarlari
o‘rniga ularning ma’naviy-ijtimoiy ehtiyojlarini Qondiruvchi spektakllarni fuQarolar
hukmiga havola etishga asosiy e’tibor Qaratildi.
Hozirgi sharoitda O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan
36 ta dramatik, musiQali drama va komediya, opera va balet, Qo‘g‘irchoQ teatrlari
ana shunday vazifalarni bajardilar. 1998 yil 26 martda O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. Karimovning «O‘zbekiston teatr san’atini rivojlantirish to‘g‘risida»gi
Farmoni e’lon Qilindi. Unga binoan, O‘zbekiston tomosha san’atining ko‘p asrlik
an’analarini o‘rganish, boyitish va targ‘ib Qilish, teatr san’atini har tomonlama
rivojlantirish, uning moddiy bazasini yanada mustahkamlash, mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy
islohotlarni amalga oshirishda teatr arboblarining faol Qatnashishini ta’minlash,
respublika Madaniyat ishlari vazirligi teatr tashkilotlari negizida va teatr arboblari
uyushmasida badiiy zamonaviy sahnabop asarlar yaratish maQsadida Madaniyat ishlari
vazirligi tizimida va teatr ijodiy xodimlari uyushmasi Qoshida «O‘zbekteatr» ijodiy-ishlar
chiQarish birlashmasi tashkil etildi.
«O‘zbekteatr» birlashmasi o‘zining teatr tashkilotlari
hamda mintaQaviy bo‘limiga ega bo‘lib, mulkchilik shakllaridan va Qandaydir muassasaga
idoraviy daxldorligidan Qat’i nazar mamlakatdagi barcha davlat teatrlari, teatr
studiyalarida xalQ teatrlari va boshQa tegishli tashkilotlar jamoalarini ixtiyoriy
tartibda birlashtirdi[16].
Teatr san’atini rivojlantirish yo‘lida 1998 yil noyabr
oyida o‘tkazilgan «Xumo» xalQaro yoshlar teatrlarining festivali alohida ahamiyat
kasb etdi. Ushbu festivalda O‘zbekiston va Isroil davlatlarining eng yaxshi teatr
jamoalari ishtirok etdilar. Mazkur festival doirasida 32 ta spektakl namoyish
etildi, ularni 20 mingdan ortiQ tomoshabin tomosha Qildi.
O‘zbekistonning o‘z mustaQilligini Qo‘lga kiritishi natijasida
ma’naviy madaniyatning muhim jabhasi bo‘lgan musiQa san’ati ham juda rivoj topa
boshladi, zero tabiatan nozikta’b, san’atsevar va san’at ahliga talabchan o‘zbek
xalQining musiQasi keng ko‘lamli ma’naviyat ko‘zgusidir. Sho‘rolar davrida asosan
mafkuraviy hukmronlik Qo‘liga aylangan mazkur san’at turi erkinlik yo‘liga kirdi.
Jamiyat a’zolari milliy Qo‘shiQchilik san’atidan bahramand bo‘la boshladilar.
O‘zbekiston hukumati xalQimizning milliy Qo‘shiQchilikka
bo‘lgan ijtimoiy ehtiyojini e’tiborga olib milliy ruhdagi, xalQning ko‘ngliga yaQin
musiQa asarlarini yaratishga bo‘lgan QiziQishni doimo rag‘batlantirdi. IstiQlolning
dastlabki kunlaridanoQ musiQa san’ati bo‘yicha Qator ko‘rik-tanlovlar o‘tkazila
boshlandi. Xususan, 1992 yil mart oyida Toshkent shahrida tanbur, sato, Qo‘shnay,
surnay va boshQa milliy soz ijrochilarining «Asrlarga tengdosh navolar» deb nomlangan
respublika ko‘rik tanlovi, aprel oyida Toshkent viloyatida havaskor Qo‘g‘irchoQ
teatrlari jamoalarining ko‘rik-tanlovi, shuningdek, mashhur san’atkorlar Jo‘raxon
Sultonov, Saidjon Kalonov, Komiljon Jabborov, Nabijon Hasanov, Komiljon Otaniyozov,
Faxriddin SodiQov, JanaQ Shomuratovlarning asarlari ijrochilarining «BoQiy ovozlar»
deb nomlangan ko‘rik-tanlovlari o‘tkazildi. Ayni vaQtda 1992 yil may oyida
Xorazm viloyatida folklor jamoalarining, askiya, QiziQchi va masxarabozlarning,
iyun oyida Qo‘Qonda o‘tkazilgan IX an’anaviy va lapar, yalla ijroiyalarining avgust
oyida Toshkent shahrida o‘tkazilgan XI an’anaviy ko‘rik tanlovi milliy san’atimiz
rivojiga katta hissa bo‘lib Qo‘shildi.
Mamlakatimiz hukumati Qo‘shiQchilik san’atidan mustaQillikning
ma’naviy zaminlarini mustahkamlashda ham unumli foydalanishga e’tiborni kuchaytirdi.
Shu maQsadda 1995 yil dekabrda «O‘zbekiston – Vatanim manim» mavzuidagi Qo‘shiQlar
ko‘rik-tanlovi e’lon Qilindi. Mazkur tanlov barcha viloyat, shahar va tumanlarda
juda katta ko‘tarinkilik ruhida o‘tkazildi va uning natijasida yuzlab yangi, mustaQillik
davri Qo‘shiQlari yaratildi, ko‘plab iste’dodli san’atkorlarning paydo bo‘lishiga
sabab bo‘ldi.
«O‘zbekiston – Vatanim manim» Qo‘shiQ
ko‘rik-tanlovining 1996 yil mart oyida bo‘lib o‘tgan birinchi bosQichida
54 mingdan ortiQ san’atkorlar ishtirok etdi, 10 mingdan ortiQ yangi musiQiy
asarlar yaratildi. Qayd etish lozimki, mazkur tanlov istiQlolni, Vatanni, o‘zligini
anglashda muhim Qadam bo‘ldi. XalQimizning bunday tadbirga QiziQishi ortiQ bo‘ldi.
Bularning barchasini e’tiborga olib, 1996 yil avgustda
«O‘zbekiston – Vatanim manim» Qo‘shiQ bayrami haQida» maxsus farmon Qabul Qilindi.
Farmonda fuQarolar Qalbida muQaddas Vatan tuyg‘usini tarbiyalovchi yuksak badiiy
saviyadagi musiQa asarlari va Qo‘shiQlarning yaratilishiga keng imkoniyat yaratish
maQsadida har yili avgust oyining uchinchi yakshanbasi «O‘zbekiston – Vatanim manim»
Qo‘shiQ bayrami kuni, deb belgilab Qo‘yildi. Ayni paytda, xalQimizning Qo‘shiQchilik
san’atiga bo‘lgan buyuk QiziQishini e’tiborga olib, Madaniyat ishlari vazirligi
huzurida «O‘zbeknavo» gastrol-konsert birlashmasi tashkil etildi.
Natijada, mazkur ko‘rik-tanlov hozirda ommaviy tus oldi,
unda nafaQat o‘zbek milliy, shu bilan birga mamlakatimizda istiQomat Qilayotgan
boshQa barcha xalQlar vakillarining erkin ijod Qilishi, o‘z san’atlarini namoyish
etish imkoniyati yaratildi. Professional va xalQ badiiy ijodiyoti asosida san’atning
Qo‘shiQchilik turiga teng e’tibor berilishi, ularning uyg‘un rivojlanishiga sharoit
yaratilishi tufayli mazkur san’at turi yanada rivoj topmoQda.
Ma’lumki, O‘zbekistonda jahon sivilizatsiyasida alohida
o‘ringa ega bo‘lgan buyuk moddiy madaniyat yaratildi. Ular xalQaro hamjamiyat tomonidan
allaQachon e’tirof etilgan. BiroQ, sho‘rolar mustabid tizimi davrida O‘zbekiston
moddiy madaniyatiga katta zarar yetkazildi. Minglab noyob madaniyat durdonalari,
asori-atiQalari xorijga, asosan, Moskva, Sankt-Peterburg muzeylariga tashib ketildi.
Milliy o‘zlikni anglashda bunday yodgorliklarning ahamiyati katta ekanligini e’tiborga
olib, mustamlakachilar iloji boricha ular ijtimoiy-madaniy ahamiyatni kamchitishga
harakat Qildilar.
Ammo, mustaQillik bunday jirkanch siyosatga barham berdi.
IstiQlolning dastlabki davrlaridanoQ muzeylar, Qo‘riQxonalarning o‘rni va rolini
belgilab berishga alohida ahamiyat berildi. Ma’lumki, hozirda birgina Madaniyat
ishlari vazirligi tizimida turli sohalar bo‘yicha 68 ta muzey mavjud bo‘lib,
bular 21 ta o‘lkashunoslik, 10 ta badiiy, 14 ta memorial,
5 ta adabiy-memorial, 7 ta badiiy, 1 ta tabiiy-ilmiy muzeylardir.
Shu bilan birga SamarQandda Davlat muzey-Qo‘riQxonasi,
Buxoroda Davlat muzey-Qo‘riQxonasi, Xivada «Ichon-Qal’a» davlat muzey-Qo‘riQxonalari
faoliyat ko‘rsatmoQda. 1999 yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, respublikamizdagi muzeylar
fondida 1305786 eksponat saQlanmoQda. Birgina 1999 yilda ularning asosiy
fondiga 7544 ta eksponat Qabul Qilindi. Shu yilning o‘zida barcha muzeylarga
1655400 kishi tashrif buyurdi[17].
O‘zbekiston hukumati xalQimizning o‘ milliy o‘zligini anglash
jarayonini yanada jadallashtirishni e’tiborga olib, 1994 yil 23 dekabrda
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi «Respublika muzeylari faoliyatini yaxshilash
chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi, 1999 yil 5 dekabrda esa «Muzeylar faoliyatini
Qo‘llab-Quvvatlash masalalari to‘g‘risida»gi Qarorlarni e’lon Qildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil
12 yanvardagi «Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish
to‘g‘risida»gi farmoni esa muzeylar ishida tubdan burilish yasadi. Unga binoan barcha
turdagi muzeylar faoliyatini muvofiQlashtirish, Qo‘llab-Quvvatlash va ularga zarur
ilmiy-uslubiy yordam ko‘rsatishni ta’minlash maQsadida Madaniyat ishlari vazirligi
Qoshida «O‘zbekmuzey» jamg‘armasi tashkil etildi, o‘zbek, ingliz, rus tillarida
chop etiladigan ilmiy-amaliy, ma’naviy-ma’rifiy, rangli «Moziydan sado» jurnali
ta’sis etildi[18].
Ko‘rilgan barcha tadbirlar natijasida muzeylarning ijtimoiy-madaniy
ahamiyati ancha ortdi, ularning o‘zbek xalQi milliy o‘zligini anglash jarayonidagi
roli kuchaydi. Muzeylarga e’tibor xorijlik fuQarolarning O‘zbekistonga, uning boy
va Qadimiy madaniyatiga bo‘lgan QiziQishini oshirdi.
IstiQlol o‘zbek xalQiga o‘z milliy adabiyotini Qaytarib
berdi. Kommunistik mafkuraning jarchisiga aylangan «sovet adabiyoti» vayronlari
o‘rniga paydo bo‘lgan o‘zbek milliy adabiyoti tezlikda o‘zining Qaddini ko‘tardi,
partiyaviylik, sinfiylik kabi xatto metodologik asoslardan voz kechila boshlandi.
Mumtoz adabiyotga munosabatda diniy adabiyot, feodal-klerikal adabiyot, saroy adabiyoti
deyilgan tushuncha va bir millat adabiyotini reaksion va progressiv deb ikkiga bo‘lib
o‘rganishdekk hatto nazariy cheklashlarning daf etilishi milliy adabiyotning xolisona
baholanishiga imkon yaratdi.
Diniy manbalarning, jadid adabiyotining siyosiy-mafkuraviy
aQidalarsiz o‘rganilishiga nisbatan bo‘lgan munosabatning ijobiy hal etilishi jamiyatni
ma’naviy jihatdan barQarorlashtirishga shart-sharoitlar yaratdi.
Shunday Qilib, mustaQillik O‘zbekiston ma’naviy hayotini
barQarorlashtirish uchun zamin yaratdi, ma’naviy-ma’rifiy hodisalarga munosabatni
o‘zgartirdi. IstiQlol tufayli ma’naviy turmushimizdagi ko‘plab muammolar hal etila
boshlandi. Qurilayotgan demokratik, huQuQiy, insonparvar jamiyat, bozor
munosabatlariga o‘tish, jahon hamjamiyati bilan mafkuraviy tazyiQlarsiz o‘zaro
hamkorlik Qilish imkoniyati – bularning barichi O‘zbekiston madaniyatini
xalQchil Qildi. O‘zbekiston, o‘zbek xalQining dunyodagi o‘ziga xos va mos o‘rni
borligi, uning jahon sivilizatsiyasiga Qo‘shgan bebaho hissasining e’tirof
etilishi tufayli ma’naviy hayotning gullab-yashashi uchun mustahkam zamin
yaratildi.
Tayanch tushunchalar
Ma’naviy-ma’rifiy
islohot, ustuvor yo‘nalish, ma’naviyat va ma’rifat markazi, milliy g‘oya,
milliy-madaniy markaz, istiQlol mafkurasi, komil inson.
Mavzuni
takrorlash uchun savollar
1. MustaQillik sharoitida milliy
madaniyatlar rivojlanishining ijtimoiy-siyosiy omillarini tahlil eting.
2. Madaniy
yuksalishning hozirgi bosQichi xususiyati nimada?
3. Mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan ma’naviy-ma’rifiy islohotlarning mohiyati va zarurligi.
4. Ma’naviy-ma’rifiy
islohotlarning amalga oshirishning asosiy yo‘llarini ayting.
5. Ta’lim Qonuni va Kadrlar
tayyorlash milliy dasturining madaniy-ma’rifiy islohotlarining amalga
oshirishdagi ahamiyati.
6. Madaniy
taraQQiyotda milliy-madaniy markazlarning o‘rni.
7. Madaniy-ma’rifiy islohotlar
jarayonida milliy tarixiy merosga munosabat mezonlari.
8. Madaniy taraQQiyotda milliy va
umumbashariy Qadriyatlarning uyg‘unligi.
9. Madaniy-ma’rifiy islohotlar va
komil inson tarbiyasi vazifasini tushuntiring.
ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A.
O‘zbekistonning o‘z istiQlol va taraQQiyot yo‘li. T., 1992.
2. Karimov I.A. IstiQlol
va ma’naviyat. T., 1994.
3. Karimov I.A. Biz
Qurish va yaratish yo‘lidan boraveramiz. T.,
1995.
4. Karimov I.A. Bizdan
ozod va obod Vatan Qolsin. T., 1996.
5. Karimov I.A. Vatan
sadjagoh kabi muQaddasdir. T., 1996.
6. Karimov I.A. O‘zbekiston:
milliy istiQlol, iQtisod, siyosat, mafkura. T.,
1996.
7. Karimov I.A. O‘zbekiston
XXI asr bo‘sag‘asida. T., 1997.
8. Karimov I.A. Tarixiy
xotirasiz kelajak yo‘Q. T., 1998.
9. Karimov I.A. O‘zbekiston
XXI asrga intilmoQda. T., 1999.
10. Karimov I.A. Milliy istiQlol mafkurasi – xalQ
e’tiQodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T., 2000.
Комментариев нет:
Отправить комментарий