O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

B.YO’LDOSHEV

KOMPYUTER LINGVISTIKASI

(Uslubiy qo’llanma)

Bakalavriat yo’nalishi: 5220100 – filologiya

(o’zbek filologiyasi)

Samarqand – 2011

MAS’UL MUHARRIR: filologiya fanlari doktori,

professor O'RINBOYEV B.

TAQRIZCHILAR: filologiya fanlari doktori,

professor ABDIEV M.B.

filologiya fanlari doktori,

dotsent ABDUSAYIDOV A.

SO’ZBOSHI

Ma'lumki, “Matematik va tabiiy-ilmiy fanlar” bloki tarkibiga kiruvchi “Kompyuter lingvistikasi” fani 5220100 – filologiya (o’zbek filologiyasi) ta’lim yo’nalishi bo’yicha o’quv dasturlaridan 2003-yilda dastlab “Marematik va kompyuter lingvistikasi” nomi bilan, 2007-yildan esa “Kompyuter lingvistikasi” (KL) nomi bilan joy olib kelmoqda, bu fan bo’yicha ilk o’quv dasturi prof. A.Po’latov va katta o’qituvchi Sh.R.To’rayev tomonidan tuzildi. Keyinchalik bu dastur 2006-yilda prof. A.Po’latov tomonidan mukammallashtirildi1. Biz mazkur fanni o’qitish tajribasidan kelib chiqib va qo’lingizdagi uslubiy qo’llanmani tayorlash jarayonida bu o’quv dasturiga ayrim juz’iy o’zgarishlar kiritishni lozim topdik. Bu fanning asosiy maqsadi o’zbek, rus, tojik, nemis, ingliz singari tabiiy tillarning matematik modellarini yaratish, lingvistik muammolarni hal qiluvchi turli xil kompyuter dasturlarini ishlab chiqishdir. Talabalar ushbu fan bo’yicha aksiomatik nazariyalar, lingvistikaning formal nazariyasi, kompyuterda lingvistik masalalarni yechish, kompyuter lug’ati dasturi, kompyuterda tarjima algoritmi haqida tasavvurga ega bo’lishdan iborat.

KL fani matematik va tabiiy-ilmiy fanlar bilan umumkasbiy fanlar o’rtasida ilmiy va nazariy bog’liqlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Bu fan o’zbek filologiyasi yo’nalishi bo’yicha bakalavrga o’z fundamental, umumkasbiy va ixtisosiy tayyorgarligiga muvofiq quyidagi kasbiy faoliyat turlarini bajarishi uchun katta yordam beradi:

- o’zbek filologiyasi sohasida ilmiy-tekshirish institutlarida ilmiy xodim, tadqiqotchi;

- o’rta umumiy, o’rta maxsus va oliy ta’lim muassasalarida o’zbek tili va adabiyotidan dars berish va o’quv-metodik ishlarni olib borish;

- ommaviy axborot vositalari sohasida muxbir, muharrir, musahhih;

- adabiy-tanqidiy faoliyatda munaqqid;

- arxiv va muzeylarda ekskursovod, ilmiy xodim sifatida.

Shuningdek, o’zbek filologiyasi yo’nalishi bo’yicha bakalavrga “Matematika” hamda “Kompyuter lingvistikasi” fanlaridan olgan bilimlari ta’lim muassasalarida uslubchi, viloyat va tuman hokimiyatlarida devonxona xodimi, mahkama va vazirliklarda referent, ommaviy axborot vositalari markazlarida va nashriyotlarda tarjimon sifatida faoliyat ko’rsatishiga ko’maklashadi.

Filologiya (o’zbek filologiyasi) yo’nalishi bo’yicha etarli tayyorgarlik darajasiga ega bo’lgan bakalavr quyidagi magistratura ixtisosliklarini egallashda va ta’limni davom ettirishda unga “Informatika”, “Hozirgi zamon tabiatshunosligining konsepsiyalari”, “Matematika”, “Kompyuter lingvistikasi” fanidan olgan bilimlari katta yordam beradi:

- adabiyotshunoslik (o’zbek adabiyotshunosligi);

- tilshunoslik (o’zbek tilshunosligi);

- tarjima nazariyasi va amaliyoti;

- adabiy manbashunoslik va matnshunoslik;

- adabiy tanqid;

- o’zbek tili va adabiyoti o’qitish metodikasi;

- ommaviy axborot vositalarida reklama;

- televideniye va radioeshittirish;

- noshirlik ishi va muharrirlik;

- xalqaro jurnalistika;

- jamoatchilik bilan aloqalar2.

Ana shu o’rinda o’zbek filologiyasi yo’nalishi bakalavr umumkasbiy fanlar bilan qatorda matematik va tabiiy-ilmiy fanlar blokiga kiruvchi KL fanini ham puxta o’zlashtirgan va undan olgan bilimlarini hayotga tadbiq eta biladigan bo’lishi lozim.

Bakalavr matematik va tabiiy-ilmiy fanlar blokiga kiruvchi “Matematika” hamda KL fani bo’yicha elementar mantiq funksiyalari, formula tushunchasi, lingvistikaning formal nazariyasi, gap bo’laklarini formallashtirish, o’zbek tili grammatikasining aksiomatik nazariyasi kabilar haqida etarli bilimga ega bo’lishi va uni amalga tadbiq eta olishi lozim.

Filologiya fakultetining o’zbek filologiyasi bo’limi birinchi kursida o’tiladigan KL fani bakalavr oldida turgan yuqoridagi talablarning bir qismini bajarishga xizmat qiladi. Talabalar bu fanni o’rganishda mazkur uslubiy qo’llanmaning o’zi bilan cheklanib qolmasdan, KLga oid zaruriy adabiyotlar bilan ham muntazam tanishib borishlari lozim. O’z navbatida bu adabiyotlar mashg’ulotlarga puxta tayyorgarlik ko’rish uchun katta yordam beradi.

“KOMPYUTER LINGVISTIKASI” FANINING

PREDMETLARARO BOG’LANISHI VA

O’QITISH USULLARI

Bu fan gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar blokining “Falsafa” (xususan, uning “Bilish nazariyasi” bo’limi), logika (mantiq), matematik va tabiiy-ilmiy fanlar blokining “Tilshunoslik va tabiiy fanlar”, “Matematika”, “Informatika”, “Hozirgi zamon tabiatshunosligining konsepsiyalari” singari o’quv predmetlari bilan uzviy bog’liqdir. Shuningdek, “Kompyuter lingvistikasi” fani filolog-bakalavr tayyorlashda umumkasbiy fanlar blokining markaziy bo’g’inidan o’rin olgan “Hozirgi o’zbek adabiy tili”, “O’zbek adabiy tili tarixi”, “O’zbek dialektologiyasi”, “Turkiy filologiyaga kirish”, “Qadimgi turkiy til”, “Umumiy tilshunoslik”, “Tilshunoslikka kirish”, “Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari”, “Matnning lingvistik tahlili”, “Ilmiy tadqiqot asoslari” singari fanlar bilan chambarchas bog’liqdir.

Talabalar “Kompyuter lingvistikasi” fanining bo’limlari bo’yicha belgilangan o’quv soatlari o’tilgandan keyin joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar topshiradilar. Bunday nazoratlar fan bo’limlariga ajratilgan soatlardan kelib chiqib belgilanadi.

Mazkur kursni o’qishda darsning ma’ruza, amaliy mashg’ulot, mustaqil ta’lim shakllaridan foydalaniladi. Talabalar KL fanining bo’limlari bo’yicha yigirma sakkiz soat hajmida ma’ruza tinglaydilar. Bu ma’ruzalarda o’qituvchining faolligi ancha ko’proq bo’ladi. Ma’ruzalar jarayonida talabalardan o’tilayotgan mavzular bo’yicha uy vazifasi so’raladi. Har bir ma’ruza matni talabalarga yetkaziladi. Amaliy mashg’ulotlarda o’qituvchi va talabaning faolligi teng bo’ladi, ya’ni 50 x 50. Amaliy mashg’ulot darslarida belgilangan mavzular bo’yicha rejada ko’rsatilgan savollarga talaba tayorlanib keladi va dars jarayonida javob beradi. Har bir savollarga berilgan javoblar ishonarli, to’liq va asosli bo’lishi lozim. Amaliy mashg’ulotlarda talabalarga chinlik jadvallari, xy = yx, x(yz) = y(xz) kabi algebraik qiymatlarni ko’paytirish usullari, konyunksiya, dizyunksiya, implikatsiya, ekvivalentlik, Sheffer kabi amallarning formulalari tusuntiriladi hamda bunday formulalardan amalda foydalana olish ko’nikmalari hosil qilinadi.

Mustaqil ta’lim mashg’ulotlari talabalarning ma’ruza va amaliy mashg’ulotlardan olgan zarur bilim va ko’nikmalarini shakllantiradi va rivojlantiradi Bunda talabalar auditiriyada olgan nazariy va amaliy bilimlarini amalda foydalanishga o’rganadilar.

FANNING MAZMUNI

KIRISH

“Kompyuter lingvistikasi” fanining maqsadi tabiiy tillarning matematik modellarini qurish, lingvistik muammolarni hal qiluvchi kompyuter dasturlarini ishlab chiqishga yo’naltirilgan. “Kompyuter lingvistikasi” fani oldida turgan asosiy masalalar esa umumiy tilshunoslikning formal va aksiomatik modellarni qurish va konkret tillarning matematik modellarini ishlab chiqishga xizmat qiladi. Bu modellar asosida matnlarni tahrirlash, kompyuter tarjimasi, kompyuter lug`atlari, ona tili va chet tillarga o`rgatish hamda bilimlarni baholash bo’yicha kompyuter dasturlarini yaratish mumkin bo’ladi.

Til qoidalarining matematik modeli matematik mantiqning formal va aksiomatik nazariyalari asosida quriladi. Shuning uchun bu fan matematik mantiq asoslarini bayon qilish bilan boshlanadi. Bu yerda mulohazalarni hisob-kitob qilishning usullari hamda ularning formal va aksiomatik nazariyalari bayon qilinadi. Keyin o`zbek tilining formal va aksiomarik modellari beriladi va lingvistik masalalarning matematik algoritmlari va kompyuter dasturlari keltiriladi.

“Kompyuter lingvistikasi” fanining predmeti, tarkibiy qismlari, maqsadi va vazifalari.

Matematik mantiq asoslari. Tilshunoslikda matematik metodlarni qo’llash. Matematik mantiqning tilshunoslikdagi ahamiyati. Mulohazalarni hisoblashning formal nazariyasi. Mantiq funksiyalari va ularning berilish usullari.

Aksiomatik nazariya haqida tushuncha. Tilga matematik yondoshuv. Aksiomatik nazariya simvollari. Aksiomatik nazariya formulalari. Nazariya aksiomalari. Nazariyani keltirib chiaqarish qoidalari. Aksiomatik nazariya teoremalari. Matematik mantiq va tillarni formallashtirishning uzviy bog’liqligi.

Tilshunoslikda modellashtirish metodidan foydalanish. So’z turkumlarini formallashtirish. O’zbek, rus va ingliz tillarini formal jihatdan qiyosiy nahlil qilish.

O’zbek tilida so`zlar va ularning ko’rinishlari. O’zbek tilida tub va yasama so`zlar hamda qo`shimchalarning turlari, ularni formallashtirish usullari. O’zbek tilida mustaqil va yordamchi so`z turkumlarini formallashtirish mezonlari. Ot so`z turkumini formallashtirish. Sifat, son so`z turkumlarini formallashtirish. Fe’l so`z turkumini formallashtirish. Olmosh so`z turkumini formallashtirish. Ravish so`z turkumini formallashtirish. O’zbek tilida yordamchi so`z turkumlarini formallashtirish.

Gap bo`laklarini formallashtirish. Gap qurilmalari (yoyiq, yig’iq sodda gap, bir va ikki bosh bo’lakli sodda gap, murakkablashgan sodda gap ko’rinishlari)ni formallashtirish usullari.

Kompyuter lingvistikasi fani, tarixi va zamonaviy holati. Tilshunoslik tarixida kompyuter lingvistikasining tutgan o’rni. An’anaviy tilshunoslikdan kompyuter lingvistikasining farqlari. Evropadagi kompyuter lingvistikasiga oid tadqiqotlar. Rossiyadagi kompyuter lingvistikasiga oid tadqiqotlar. Turkologiya va o’zbek tilshunosligidagi kompyuter lingvistikasiga oid tadqiqotlar.

Kompyuter lingvistikasining asosiy yo’nalishlari. Avtomatik tarjima. Avtomatik tarjima yo’nalishining tarixi. Tarjimon dasturlar. Avtomatik tarjima yo’nalishining zamonaviy holati va istiqboli. Avtomatik tarjimaning ma’lumotlar bazasini yaratish.

Kompyuter leksikografiyasi. Matematik statistika haqida tushuncha. Kompyuter leksikografiyasiga oid asosiy tushuncha va terminlar. Tabiiy tillarning kompyuter lug`atlari. O`zbek tilining tub so`zlar lug`atlarini kompyuterda yaratish muammolari. Bunday lug’atlarda yasama so`zlarni berish. Atoqli otlar va geografik nomlar lug`atlarini kompyuterda yaratish muammolari.

Matematik statistika va uning tilshunoslikdagi ahamiyati. Matematik statistika. Matematik statistikaning ma’lumotlar bazasini yaratish.

Til o’rgatish jarayonini avtomatlashtirish. Til o’rgatuvchi avtomatlar uchun nutqiy materiallarni tayorlash, o’quv dasturlarini yaratish. Bilimlarni baholash dasturlarini tuzish. Til o’rgatish jarayoni uchun ma’lumotlar bazasini yaratish.

Kompyuter lingvistikasining avtomatik tahrir yo’nalishi. Avtomatik tahrir yo’nalishining vujudga kelishi va uning dunyo tilshunosligidagi rivoji. Avtomatik tahrir dasturlarini yaratish tamoyillari. Avtomatik tahrir uchun ma’lumotlar bazasini yaratish.

Kompyuter analizi va rus (ingliz) tilidagi gaplarni o’zbek tiliga tarjima qilish algoritmi. Rus (ingliz) tilidagi gaplarni o’zbek tiliga tarjima qilish dasturining algoritmi. Rus (ingliz) tilidagi gaplarni o’zbek tiliga tarjima qilish dasturining ishlash tamoyili.

O’zbek tilining axborot- kompyuter uslubini yaratish. Tilning axborot- kompyuter uslubi nazariyasi. O’zbek tilining axborot- kompyuter uslubini yaratish mezonlari. Axborot- kompyuter uslubida sinonimlar, frazeologizmlar va polisemantik so’zlarning mavqeyi.

O’zbek tilida fe’lning tuslanishini analiz va sintez qilish dasturi. Tillarda fe’lning tuslanishini analiz va sintez qilish dasturi haqida tushuncha. Fe’lning tuslanishini analiz va sintez qilish dasturi. Fe’lning tuslanishini analiz qilish dasturlari. Fe’lning tuslanishini sintez qilish dasturlari.

“Kompyuter lingvistikasi” fanining rivojlanish istiqbollari. Lingvistik kompyuter dasturlarini takomillashtirish yo’llari. Kompyuter tilshunosligining zamonaviy yo’nalishlari.

“KOMPYUTER LINGVISTIKASI” FANIDAN

SOATLARNING TAQSIMLANISHI

MA’RUZALAR

№	M A V Z U L A R	so-at
1.	Kirish. “Kompyuter lingvistikasi” fanining tarkibiy qismlari, maqsadi va vazifalari.	2
2.	Matematik va injenerlik tilshunosligi, uni o’rganilish tarixidan. Dunyo miqyosidagi kompyuter lingvistikasiga oid tadqiqotlar.	2
3.	Matematik mantiq asoslari. Matematik mantiq elementlari, uning tarkibiy qismi. Mulohazalar algebrasi haqida tushuncha.	2
4.	Mantiqiy amallarning besh turi: inkor amali, konyunksiya amali va dizyunksiya amali haqida. Mantiqiy amallar haqida: implikatsiya amali, ekvivalentlik amali, Sheffer amali. Asosiy chinlik jadvallari.	2
5.	Aksiomatik nazariya haqida tushuncha. Tilga matematik yondoshuv. Aksiomatik nazariya simvollari. Aksiomatik nazariya formulalari. Nazariya aksiomalari.	2
6.	Nazariyani keltirib chiaqarish qoidalari. Aksiomatik nazariya teoremalari. Matematik mantiq va tillarni formallashtirishning uzviy bog’liqligi. Sillogizm qoidasi. Mulohazalar algebrasi va mulohazalar hisobi orasidagi munosabatlar.	2
7.	So’z turkumlarini formallashtirish. O’zbek, rus va ingliz tillarini formal jihatdan qiyosiy nahlil qilish. O’zbek tilida so`zlar va ularning ko’rinishlari. O’zbek tilida tub va yasama so`zlar hamda qo`shimchalarning turlari, ularni formallashtirish usullari.	2
8	O’zbek tilida mustaqil va yordamchi so`z turkumlarini formallashtirish mezonlari. Ot so`z turkumini formallashtirish. Sifat, son so`z turkumlarini formallashtirish. Fe’l so`z turkumini formallashtirish. Olmosh so`z turkumini formallashtirish. Ravish so`z turkumini formallashtirish. O’zbek tilida yordamchi so`z turkumlarini formallashtirish.	2
9	O’zbek tilida gap bo`laklarini formallashtirish. Gap qurilmalari (yoyiq, yig’iq sodda gap, bir va ikki bosh bo’lakli sodda gap, murakkablashgan sodda gap ko’rinishlari)ni formallashtirish usullari.	2
10	Kompyuter leksikografiyasiga oid asosiy tushuncha va terminlar. Tabiiy tillarning kompyuter lug`atlari. O`zbek tilining tub so`zlar lug`atlarini kompyuterda yaratish muammolari. Bunday lug’atlarda yasama so`zlarni berish. Atoqli otlar va geografik nomlar lug`atlarini kompyuterda yaratish muammolari.	2
11	Matematik statistika. Matematik statistikaning ma’lumotlar bazasini yaratish. Til o’rgatish jarayonini avtomatlashtirish. Til o’rgatuvchi avtomatlar uchun nutqiy materiallarni tayorlash, o’quv dasturlarini yaratish. Bilimlarni baholash dasturlarini tuzish. Til o’rgatish jarayoni uchun ma’lumotlar bazasini yaratish.	2
12	Avtomatik tahrir yo’nalishining vujudga kelishi va uning dunyo tilshunosligidagi rivoji. Avtomatik tahrir dasturlarini yaratish tamoyillari. Avtomatik tahrir uchun ma’lumotlar bazasini yaratish. Rus (ingliz) tilidagi gaplarni o’zbek tiliga tarjima qilish dasturining algoritmi. Rus (ingliz) tilidagi gaplarni o’zbek tiliga tarjima qilish dasturining ishlash tamoyili.	2
13	Tilning axborot- kompyuter uslubi nazariyasi. O’zbek tilining axborot- kompyuter uslubini yaratish mezonlari. Axborot- kompyuter uslubida sinonimlar, frazeologizmlar va polisemantik so’zlarning mavqeyi. Tillarda fe’lning tuslanishini analiz va sintez qilish dasturi haqida tushuncha. Fe’lning tuslanishini analiz va sintez qilish dasturi.	2
14	“Kompyuter lingvistikasi” fanining rivojlanish istiqbollari. Lingvistik kompyuter dasturlarini takomillashtirish yo’llari. O’zbek tilining axborot-kompyuter uslubini yaratish muammolari. Kompyuter tilshunosligining zamonaviy yo’nalishlari.	2
	J A M I: 28 soat	28

AMALIY MASHG’ULOTLAR

№	M A V Z U L A R	so-at
1.	Kirish. “Kompyuter lingvistikasi” fanining tarkibiy qismlari, maqsadi va vazifalari, bu fanning o’zbek tilshunosligi uchun ahamiyati.	2
2.	Matematik mantiq asoslari. Mulohazalar algebrasi. Mantiqiy amallar va formulalar. Tilshunoslikda aksiomatik nazariya. Test topshiriqlari bajarish (1-10-savollar).	2
3.	O’zbek, rus va ingliz tillari grammatikasining qiyosiy tahlili va tillarni formal jihatdan qiyosiy nahlil qilish usullari. Dunyo miqyosidagi kompyuter lingvistikasiga oid yangi tadqiqotlar haqida. Test topshiriqlari bajarish (11-20-savollar).	2
4.	So’z turkumlarini formallashtirish. Ot, sifat, fe’l, olmosh, ravish va son so’z turkumlarini formallashtirish usullari. Lingvistik masalalarni matematik usullar bilan yechish yo’llari. Evropa va Rossiyadagi kompyuter lingvistikasiga oid tadqiqotlar.	2
5.	Gap bo’laklarini formallashtirish usullari. Ega, kesim, aniqlovchi, to’ldiruvchi va hol turlarini formallashtirish usullari. Kompyuterda lingvistik masalalarni matematik usullar bilan yechish muammolari. Turkologiya va o’zbek tilshunosligidagi kompyuter lingvistikasiga oid tadqiqotlar.	2
6.	So’z birikmalari va gap turlarini formallashtirish usullari. Eng kichik sodda gap va uning modeli (qolipi) haqida tushuncha (WRm). Test topshiriqlari bajarish (21-30-savollar).	2
7.	O’zbek tili grammatikasining formulalari, aksiomalari, teoremalari haqida mashqlar. Avtomatik tarjima yo’nalishining tarixi. Tarjimon dasturlar. Avtomatik tarjima yo’nalishining zamonaviy holati va istiqboli.	2
8.	O’zbek tili grammatikasining aksiomatik modeli haqida. Tabiiy tillarning kompyuter lug’atlari. Tub so’zlar lug’atlari haqida. Kompyuter leksikografiyasiga oid asosiy tushuncha va terminlar. Tabiiy tillarning kompyuter lug`atlari. O`zbek tilining tub so`zlar lug`atlarini kompyuterda yaratish muammolari.	2
9	Funksiyalar. Mulohazalar algebrasining qo’llanilishi. Aksiomatik usul haqida. Matematik statistikaning ma’lumotlar bazasini yaratish. Til o’rgatuvchi avtomatlar uchun nutqiy materiallarni tayorlash, o’quv dasturlarini yaratish. Test topshiriqlari bajarish (31-40-savollar).	2
10	Predikatlar va kvantorlar. Predikatlar algebrasining tili. Aksiomatik nazariya haqida tushuncha. Lingvistikaning formal nazariyasi. Avtomatik tahrir yo’nalishining vujudga kelishi va uning dunyo tilshunosligidagi rivoji. Avtomatik tahrir dasturlarini yaratish tamoyillari. Avtomatik tahrir uchun ma’lumotlar bazasini yaratish.	2
11	O’zbek tili grammatikasining aksiomatik nazariyasi. O’zbek tili grammatikasining simvollari va formulalari. Rus (ingliz) tilidagi gaplarni o’zbek tiliga tarjima qilish dasturining algoritmi. Rus (ingliz) tilidagi gaplarni o’zbek tiliga tarjima qilish dasturining ishlash tamoyili. Test topshiriqlari bajarish (41-50-savollar).	2
12	O’zbek tili grammatikasining keltirib chiqarish qoidalari. O’zbek tili grammatikasining teoremalari. Tilning axborot- kompyuter uslubi nazariyasi. O’zbek tilining axborot- kompyuter uslubini yaratish mezonlari.	2
13	Lingvistik masalalarni matematik va statistik usullar bilan yechish yo’llari. Axborot- kompyuter uslubida sinonimlar, frazeologizmlar va polisemantik so’zlarning mavqeyi. Test topshiriqlari bajarish (51-60-savollar).	2
14	Tillarni o’qitish va bilimlarni baholash algoritmlari. Matnlarni tahrir qilish algoritmlari. Tillarda fe’lning tuslanishini analiz va sintez qilish dasturi haqida tushuncha.	2
15	Mexanik, imlo va dialektal xatolar va ularni topish algoritmlari. Xatolarni tuzatish algoritmlari. Fe’lning tuslanishini analiz va sintez qilish dasturi. Fe’lning tuslanishini analiz qilish dasturlari. Fe’lning tuslanishini sintez qilish dasturlari.	2
16	O’zbek tilida fe’lning tuslanishi va ularni kompyuter yordamida analiz hamda sintez qilish dasturlari. Kompyuter lingvistikasining asosiy yo’nalishlari. Avtomatik tarjima muammolari haqida. Test topshiriqlari bajarish (61-70-savollar).	2
17	Tabiiy tillarning kompyuter lug’atlari. Tillarni o’qitish va bilimlarni baholash algoritmlari. Til o’rgatish jarayoni uchun ma’lumotlar bazasini yaratish tamoyillari haqida.	2
18	O’zbek lingvistik avtomati va uning asosiy mohiyati. Lingvistik kompyuter dasturlarini takomillashtirish yo’llari. Kompyuter tilshunosligining zamonaviy yo’nalishlari. Test topshiriqlari bajarish (71-90-savollar).	2
19	Lingvistik kompyuter dasturlarini takomillashtirish yo’llari. Kompyuter lingvistikasi fanining rivojlanish istiqbollari. O’zbek tilining axborot-kompyuter uslubini yaratish muammolari.	2
20	O’zbekcha matnlarni kompyuter yordamida tahrir qilish dasturi. Lingvistik kompyuter dasturlarini takomillashtirish yo’llari. Test topshiriqlari bajarish (91-102-savollar). O’tilgan mavzularni takrorlash va yakunlash.	2
	J A M I: 40 soat	40

KIRISH

Tayanch iboralar: matematik lingvistika, kompyuter, kompyuter lingvistikasi, tabiiy tillarning matematik modeli, kompyuter dasturli, avtomatik tarjima, matnni tahrir qilish dasturlari, matematik mantiq, injenerlik tilshunosligi, o'zbek lingvistik avtomati.

Ma’lumki, XX1 asr kompyuter1 texnologiyalari, ilg’or pedagogika va axborot texnologiyalari (internet), yuksak tafakkur, fan va texnikaning jadal taraqqiyot asri bo’ladi. XX1 asr boshiga kelib, “Elektron ta’lim”, “Elektron boshqaruv”, “Ochiq ta’lim”, “Masofaviy ta’lim”, “Axborotlashgan ta’lim” kabi tushunchalar hayotimizga kunlan-kun singib bormoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov so’zlari bilan aytganda, “hozirgi axborot, kommunikatsiya, kompyuter texnologiyalari asrida, internet kundan-kunga hayotimizning barcha jabhalariga tobora chuqur va keng kirib borayotgan bir paytda, odamlarning ongi va tafakkuri uchun kurash hal qiluvchi ahamiyat kasb etayotgan bir vaziyatda bu masalalarning jamiyatimiz uchun naqadar dolzarb va ustuvor bo’lib borayotgani haqida gapirib o’tirishga hojat yo’q”2.

Hozirgi paytda injenerlik lingvistikasi, hisoblash lingvistikasi, matematik lingvistika va “elektron - tarjimon”, kompyuter lingvistikasi yuzasidan bir qator yangi muammolar o’rtaga tashlanmoqda. Darhaqiqat, zamonaviy kompyuter juda ulkan imkoniyatlarga egaki, uning uchun shaxmat o’ynashdan tortib, tibbiy tashxis qo’yish, korxonalarni boshqarish, qadimgi xalqlarning sirli xatlarini “o’qib”, mazmunini so’zlab berish, she’r yozish, kuylar ijro etish, katta hajmdagi kitoblarga annotatsiyalar yozish, loyihalar tarxini chizish kabi yuzlab mehnat faoliyati turlarining barchasida, albatta, zamonaviy kompyuter texnologiyalari ham ishchi kuchi, ham vaqt jihatidan juda yaqin yordamchi sanaladi. Bunda odam + mashina + odam hamda odam + matn + mashina + odam tizimlari asosida ulkan hajmdagi operatsiya (ish)lar bajariladi.

Bunlay ilmiy tadqiqotlar sirasiga murakkabligi, dolzarbligi bilan xarakterlanuvchi kompyuter lingvistikasi fani ham kiradi. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz oliy o’quv yurtlarining filologiya fakultetlarida o’tiladigan “Kompyuter lingvistikasi” fani quyidagi masalalarni o’rganish bilan shug’ullanadi:

a) tabiiy tillarning matematik modelini ishlab chiqish;

b) lingvistik muammolarni hal qiluvchi kompyuter dasturlari bilan tanishish (masalan: matnlarni lotin yozuvidan kirill yozuviga yoki, aksincha, kirill yozuvidan lotin yozuviga otkazish dasturlari yaratilgan);

d) kompyuter lingvistikasining avtomatik tarjima va matnni tahrir qilish dasturlarini ishlab chiqish;

e) tillarga o’qitish, bilimlarni tekshirish;

f) lug’atlarni va kompyuterdagi matnni statistik tahlil qilish dasturlarini ishlab chiqish kabilar.

Shunga ko’ra oliy o’quv yurtlarida o’rganiladigan “Kompyuter lingvistikasi” fani quyidagi uch qismni o’z ichiga oladi:

1. Matematik mantiq muammolarini o’rganish.

2. Matematik lingvistika muammolarini o’rganish.

3. Injenerlik tilshunosligi yoki kompyuter lingvistikasi muammolari bilan shug’ullanish.

Bu fikrni jadval asosida quyidagicha izohlash mumkin:

Bu fan kelgusida til qoidalarining matematik modellarini yaratish, o’zbek tilining formal nazariyalarini ishlab chiqish, shu asosda berilgan materiallarni kompyuter yordamida tahlil qilish, o’qitish, bilimlarni baholash, xatolarni tuzatish algoritmlarni yaratish uchun xizmat qiladi.

Kompyuter lingvistikasi kelajak fani bo’lib, uning yutuqlari mamlakatimizda amaliy va nazariy tilshunoslikning uzviyligini ta’minlash, nazariy tadqiqotlar natijalarini jamiyat manfaatlari yo’lida qo’llash uchun katta imkoniyatlarni ochib beradi. Darhaqiqat, respublikamiz prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “fanning vazifasi kelajagimizning shakl-shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning yo’nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning qanlay bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat… Odamlarga mustaqillikning afzalligini, mustaqil bo’lmagan millatning kelajagi yo’qligini, bu tabiiy bir qonuniyat ekanligini isbotlab, tushuntirib berish kerak. Fan jamiyat taraqqiyotini olg’a siljituvchi kuch, vosita bo’lmog’i lozim”3.

Mamlakatimizda kompyuter lingvistikasi (KL) va matematik lingvistika (ML) muammolari bilan shug’ullanuvchi maxsus kafedra va laboratoriya 2001-yilda O’zbekiston Milliy universiteti (O’zMU)da tashkil etilgan edi, keyinchalik bu kafedra “Umumiy va kompyuter tilshunosligi” degan nomga ega bo’ldi. Hozirgi kunda bu kafedra quyidagi muammolar bo’yicha dasturlar yaratish hamda talabalarga “Kompyuter lingvistikasi” fanidan mashg’ulotlar olib borish bilan shug’ullanmoqda:

a) matematik mantiq va ML muammolarini o’rganish;

b) KL masalalarini o’rganish;

d) kompyuterda bir tildan ikkinchi bir tilga tarjima qilish uchun lingvistik ta’min asoslarini yaratish va boshqalar.

Natijada keyingi yillarda o’zbek tili grammatikasining kompyuter modelini yaratish asoslari ishlab chiqildi, o’zbek tilidagi internet sahifalarini yaratishning asoslari belgilandi, o’zbek kompyuter adabiyotshunosligi (KA) va KL asoslari ma’lum darajada o’rganildi; inglizcha-o’zbekcha yoki o’zbekcha-inglizcha, ruscha-o’zbekcha yoki o’zbekcha-ruscha tarjimon dasturlari ishlab chiqilmoqda; o’zbek tilidagi matnlarni tahrir qilish dasturlarining 1-versiyalari yaratilmoqda; WINDOWS o’zbek tilidagi operatsion tizimini ishlab chiqish davom etmoqda; hozirgi vaqtda “Qutadg’u bilik”ning internet sahifalari yaratilgan4. Shuningdek, o'zbek lingvistik avtomatini yaratish bo'icha dastlabki ishlar amalga oshirilgan5, kompyuter yordamida ayrim chastotali lug’atlar, ters (chappa), alfavitli lug’atlar tuzilgan, bu sohadagi ishlar hozirgi kunda jadal sur’atlar bilan davom ettirilmoqda.

Nazorat savollari:

1.“Kompyuter lingvistikasi” fanining maqsadi va vazifalari.

2. “Kompyuter lingvistikasi” fanining tarkibiy qismlari.

3. O’zbekistonda “Kompyuter lingvistikasi” fanining shakllanishi va rivojlanishi haqida.

4. Lingvistik avtomatlar. O'zbek lingvistik avtomati haqida tushuncha.

Adabiyotlar:

1. Марчук Ю.Н. Компьютерная лингвистика. – М.: АТС: Восток и Запад, 2007.

2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

3. Ikromova H.Z. Inson - kompyuter - kelajak. – Toshkent: O’zbekiston, 1991. – B. 8-24.

4. Городецкий Б.Ю. Компьютерная лингвистика: моделирование языкового общения // Новое в зарубежной лингвистике, выпуск ХХ1У. Компьютерная лингвистика. – М.: “Прогресс”. 1989. – С. 5-31.

5. Muhamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 3-6.

6. Yo’ldoshev B. O’zbek kompyuter lingvistikasi muammolari haqida // O’zbek tilshunosligi masalalari (ilmiy maqolalar to’plami). – Samarqand: SamDU nashri. 2004. – B. 17-22.

7. Yo’ldoshev B. Kompyuter lingvistikasi (muammo, vazifa hamda istiqbol) // “Ma’rifat” gazetasi, 2008-yil 25-oktabr.

8. Muhamedova S. O’zbek kompyuter lingvistikasi: rivojlanish tarixi, buguni va kelajagi // Til va adabiyot ta’limi. – Toshkent: 2004. № 2. – B. 77-81.

9. Safarov Sh., Yo’ldoshev B. Kompyuter lingvistikasi (globallashuv jarayonida o’zbek tilining jahon miqyosiga chiqishi, dunyoviy tillardan biriga aylabishiga imkoniyat yaratadi) // “Zarafshon” gazetasi, 2008-yil 4-noyabr. 135 (21.506)-son, 5-bet.

1 Kompyuter lingvistikasi fanidan dastur. 5220100 - filologiya yo’nalishi uchun. Tuzuvchi: A.Po’latov. – Toshkent, 2006, 3-6-betlar.

2 Qarang: O’zbekiston Davlat standarti. Oliy ta’lim. 5220100 –filologiya (o’zbek filologiyasi) yo’nalishiga oid bakalavrning tauorgarlik darajasi va o’zlashtiradigan bilimlari mazmuniga zaruriy talablar. Rasmiy nashr. Toshkent, 2002, 4-5-betlar..

1 Inglizcha “kompyuter” so’zi lotinchadagi “computo, computare” so’zidan olingan bo’lib, “hisoblayman”, “sanayman” degan ma’nolarni bildiradi. Hozirgi ingliz adabiyotlarida “kompyuter” so’zi murakkab qurilmaga ega bo’lgan electron hisoblash mashinasi (EHM) so’zi o’rnida qo’llanilmoqda. Qarang: O’zbek tilining izohli lug’ati (5 jildlik). 2-jild. – Toshkent, 2006. – B. 397.

2 Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. O’zbekiston demokratik taraqqiyotning yangi bosqichida. – Toshkent: O’zbekiston, 2005. – B. 38-39.

3 Karimov I.A. Adolatli jamiyat sari. – Toshkent: O’zbekiston, 1998. – B. 58.

4 Bu haqda qarang: Sodiqov Z. “Qutadg’u bilig” internet tarmoqlarida // Til va adabiyot ta’limi. 2003. № 1. – B. 18-22.

5 Arziqulov H. O’zbek lingvistik avtomati // “Muloqot” jurnali. 2002. № 1. – B. 20-21.

1-MA’RUZA

MATEMATIK VA INJENERLIK

LINGVISTIKASI TARIXIDAN

Tayanch iboralar: mashina tarjimasi (MT), struktural tilshunoslik (ST), matematik lingvistika (ML), kompyuter lingvistikasi (KL), mantiqiy-matematik usullar, nazariy-informatsion usullar, ehtimollik-statistik usullari, tilni algoritmik jihatdan tasvirlash, electron hisoblash mashinalari (EHM) va tilshunoslik.

Fanda ML haqidagi g’oyalarning paydo bo’lganiga qariyb 70 yil bo’ldi. XX asrning 50-yillarida til materialini o’rganishda matematik usullardan foydalanishga qiziqish kuchaydi. 1951-yilda ML bo’yicha dastlabki tadqiqotlar AQSHda va sobiq Ittifoqda vujudga kelgan edi.

ML hozirgi vaqtda nazariy va amaliy fan sifatida to'la shakllanib bormoqda. Uning nazariy fan ekanligi nutqiy jarayonni, matnni o'rganishning turli xil model (gipoteza)larini yaratishning nazariy asoslarini ishlab chiqishida ko’rinadi. Uning amaliy xususiyati esa tarjima mashinalarini yaratish va uning ishlash jarayonini tashkil etishi bilan belgilanadi. Buning uchun ML fani quyidagi uch usul va metodlardan keng foydalanadi:

a) mantiqiy-matematik usullar: masalan, inkor amali, konyunksiya, dizyunksiya amallari kabilar;

b) nazariy-informatsion usullar;

v) ehtimollik-statistik usullari.

MLning ana shunday nazariy va amaliy asoslarini belgilashda Daniya olimi L.Elmslev, amerikalik olimlar N.Xomskiy, K.Shenon kabilarning xizmati kattadir. MLning amaliy muammolari XX asrning o’rtalarida vujudga keldi. Bu narsa birinchi navbatda mashina tarjimasi (MT) bilan aloqadordir. 1954-yilda AQSHda IBM – 701 rusumli tarjima qurilmasi yaratildi va bu qurilma 250 ta so’zdan iborat 60 ga yaqin ruscha gaplarni ingliz tiliga tarjima qilish jarayonini amalga oshirdi. Bu ishga P.Gavren, L.Dostert, P.Sheridanlar ishtirok etdilar.

1955 yilga kelib sobiq Ittifoqda BESM rusumli mashina qurilmasi yordamida inglizcha gaplarni rus tiliga tarjima qilish jarayoni amalga oshirildi (I.K.Belskaya, L.N.Korolev, S.N.Razumovskiy kabilar). Shundan keyin jahonning Angliya, Fransiya, Avstriya kabi ko’pgina mamlakatlarida olimlar mashina tarjimasi muammolari bilan maxsus shug’ullana boshladilar. Natijada tilshunos olimlar ma’lum bir tilni tipologik jihatdan tasniflash, uning materiallarini analis va sintez qilish, mashina tiliga o’tkazish bilan shug’ullandilar va muayan natijalarga erishdilar.

Bunday muammolarni lingvistik tadqiqotlarni avtomatlashtirish orqali hal etish mumkin. Bu masalaga doir tilshunoslarning maxsus ilmiy anjumanlari o’tkazilgan. Masalan, 1962-yilda Kembridj shahrida jahon tilshunoslarining 1X-kongressi o’tkazildi. Bu anjumanda struktural tilshunoslik (ST) va ML muammolarini muhokama qilishga alohida o’rin ajratilgan edi.

1967-yilda Buxarest shahrida jahon tilshunoslarining X-kongressi o’tkazilib, bunda ham ML va MT muammolari maxsus muhokama qilindi. 1960 yilda Parij shahrida xalqaro kongress o’tkazilib, bunda maxsus algoritmik til – ALGOL joriy etilgan edi. Bu algoritmik til hozirgi kunga qadar EHMga matnlarni kiritish, ularni dasturlash uchun xizmat qilib kelmoqda.

1996-yil 20-21-mayda Samarqand shahrida sohibqiron Amir Temurning 660 yilligiga bag’ishlangan “Injenerlik tilshunosligi va til o’qitish jarayonini kompyuterlashtirish” muammolariga doir 2-xalqaro ilmiy anjuman o’tkazildi. Bu anjumanni akad.R.G.Puotrovskiy “ Injenerlik tilshunosligi va mustaqil davlatlarda informatsion industriyaning tiklanishi” mavzuidagi ma’ruzasi bilan boshlab berdi. Shuningdek, bu anjumanda “Turkiy tillar mashina fondining dolzarb masalalari”, “Injenerlik tilshunosligi va lug’atshunoslik”, “Nutq sistemasi va uning unsurlarini kompyuter yordamida andozalash” singari o’ttizdan qiziqarli ma’ruzalar tinglandi hamda muhokama qilindi. Bu anjuman materiallari alohida to’plam shaklida nashr etilgan.

XX asrning 80-yillaridan boshlab til o’qitishni avtomatlashtirish va unga kompyuterni joriy etish muammolariga qiziqish kuchaydi. 1988-yilda R.G.Piotrovskiyning “Chet tilini o’qitishda kompyuterlashtirish masalalari” nomli asari nashr etilgan edi1. Bu asar “Kirish” va “Xulosa”dan tashqari besh bobni o’z ichiga oladi. Asar boblarining nomlanishi quyidagicha: 1. Tabiiy til va uning didaktik modrli (4-15-betlar), 1. Inson miyasi va kompyuter “miyasi” (15-24-betlar), 3. Kompyuter yordamida lingvodidaktik masalalarni yechishning tamoyillari (24-44-betlar), 4. Nutqiy va til materialini tanlash hamda tillarni o’qitishni optimizatsiyalash (44-58-betlar), 5. Til o’rgatuvchi lingvistik avtomat va tillarni o’qitishni optimizatsiyalash (58-73-betlar).

Tilshunoslikda EHMning qo’llanilishi avtomatik tarjima muammolari bilan shug’ullanish, mashina yordamida matn tuzish, uni qisqartirish, sintezlash jarayonini amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Natijada mashina til materiallarini formallashtirish, chastotali lug’atlar tuzish, turli qisqartmalar va simvollardan foydalanish, MT algoritmini tuzish bilan shug’ullanmoqda.

Keyingi yillarda mamlakatimizda ML va KL muammolariga oid ayrim ishlar yaratildi. Bu o’rinda S.Muxamedov va R.G.Piotrovskiy2, A.K.Po’latov3, S.Muxamedova4, S.Rizayev5 kabi olimlarning ishlarini alohida ta’kidlash lozim.

Tilni algoritmik jihatdan tasvirlash jarayoni matnni analiz va sintez qilishni taqozo etadi. Bu esa “mazmun - matn” muammosi faqat sof lingvistik muammo bo’lib qolmay, balki matnni bir qator logik-matematik interpretatsiya (sharhlash) qilish jarayonini ham taqozo etuvchi murakkab muammo ekanligini ko’rsatadi. Bu jarayonlarning barchasi matematik mantiq (logika) elementlari bilan aloqadordir.

Nazorat savollari:

1. Fanda matematik lingvistika haqidagi g’oyalarning paydo bo’lishi.

2. Matematik lingvistikaning nazariy va amaliy asoslarini yaratishga hissa qo’shgan olimlar faoliyati.

3. Mashina tarjimasi (MT)ning yujadga kelish jarayoni.

4. Jahon tilshunoslarining kongresslarida struktural tilshunoslik (ST) va ML muammolarining muhokama qilinishi.

Adabiyotlar:

1. Кодухов В.И. Общее языкознание. – М.: “Высшая школа”. 1974. – C. 96-99.

2. Марчук Ю.Н. Компьютерная лингвистика. – М.: АТС: Восток и Запад, 2007.

3. Ikromova H.Z. Inson - kompyuter - kelajak. – Toshkent: O’zbekiston, 1991. – B. 24-52.

4. Засорина Л.Н. Введение в структурную лингвистику. – М.: «Высшая школа», 1974. – C. 297-302.

5. Bushuy T., Safarov Sh. Til qurilishi: tahlil metodlari va metodologiyasi. – Toshkent: Fan, 2007. – B. 157-173.

6. Рождественский Ю.В. Лекции по общему языкознанию. – М.: “Высшая школа”. 1990. – C. 353-371.

7. Yo’ldoshev B. Matnni o’rganishning lingvostatistik metodlari (uslubiy qo’llanma). 1-qism. – Samarqand: SamDU nashri, 2008. – B. 7-9.

8. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 17-19.

9. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

10. Шемякин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. Учебное пособие. – М.: МГОУ. 1992.

2- MA’RUZA

MULOHAZALAR ALGEBRASI HAQIDA

TUSHUNCHA

Tayanch iboralar: Mulohazalar algebrasi (MA), mulohaza, chin yoki yolg’on mulohaza, gap, darak gap, mantiqiy amallar, o’zgaruvchi mulohaza, inkor amali, chinlik jadvali, kon’yunksiya amali, mantiqiy ko’paytma amali, diz’yunksiya amali, mantiqiy yig’indi amali, implikasiya amali, ekvivalentlik amali, teng kuchlilik amali, Shiffer amali yoki Shiffer shtrixi, asosiy chinlik jadvallari.

Matematik mantiqning mulohazalar algebrasi bo’limida asosiy tekshirish ob’ekti gaplardir. Matematik mantiqda har bir gapning ma’nosiga qarab chin, to’g’ri, haqqoniy yoki yolg’on, noto’g’ri bo’lishi ahamiyatlidir. Masalan, Toshkent – O’zbekiston poytaxti, Samarqand – qadimiy va navqiron shahar; Yaqindal Samarqand shahrining 2750 yilligi keng nishonlanadi kabi gaplar chin yoki to’g’ri gaplar (mulohazalar)dir. Yer oydan kichik. 3 > 5, 7 > 9, 12 > 15 kabilar esa yolg’on, noto’g’ri gaplar (mulohazalar) hisoblanadi. Ba’zan ko’pgina gap, matn o’ki asarlarning chin o’ki yolg’on ekanligini tez aniqlash qiyin. Masalan, Bugungi tun kechagidan qorong’iroq, degan gap qaysi vaqtda va qaysi joyda aytilishiga qarab yo chin, yo o’lg’on bo’ladi. Shu asosda matematik mantiq fanida quyidagi qoida mavjud:

Faqat chin yoki yolg’on qiymat qabul qila oladigan darak gapga mulohaza deyiladi.

Yonimga kel; Uyda bo’ldingmi? Bayram bilan! Qachon kelasan? Nega dars tayorlamaysan? Yaxshi boring! kabi gaplar mulohazaga kirmaydi, chunki ular ifoda-maqsadiga jo’ra buyruq, so’roq va undov gaplardir. Har bir mulohaza ma’lum holatda chin o’ki o’lg’on qiymatga ega bo’ladi. Bundan keyin biz chin qiymatni qisqacha qilib ch (1) simvoli bilan belgilaymiz, yolg’on qiymatni esa yo (0) simvoli bilan belgilaymiz.

Mulohazalarni belgilash uchun lotin alifbosidagi kichik harflardan foydalaniladi; a,b, c, x, y, z… Shunday mulohazalar ham borki, ular hamma vaqt mumkin bo’lgan holatlarda chin yoki yolg’on qiymat qabul qiladilar. Bunday mulohazalar chin (absolyut) va (yolg’on) mulohazalar deb yuritiladi. Masalan, Yozda doim issiq bo’ladi. O’zbekiston - kelajagi buyuk davlat kabi.

Mulohazalar algebrasida konkret mulohazalargina emas, balki har qanday, istalgan mulohazalar ham o’rganiladi. Bunday mulohazalar o’zgaruvchi mulohazalar deyiladi. Masalan, Sochi uzun qizning sochi qirqilgach, u kalta bo’lib qoladi. Shuning uchun o’zgaruvchi mulohazani x bilan belgilaymiz. U holda x har qanday konkret mulohazaning istalganini ifodalashga xizmat qiladi. Shuning uchun x ikki xil: chin va yolg’on qiymatli o’zgaruvchilarni ifodalaydi: x₁=1(ch) x₂=0(yo).

Matematik mantiqda emas, yoki, va agar, bo’lsa, u holda, shunda va faqat shundagina, qachon, kabi so’zlar (bog’lovchilar) mulohazalar orasidagi mantiqiy amallar deyiladi. Bu amallar yordamida elementar mulohazalardan murakkab mulohazalar tuziladi. Bunday murakkab mulohazalar mantig’i atamasi bilan bog’liq qonunlar mulohazalar algebrasida o’rganiladi. Mulohazalar algebrasi va mulohazalar mantig’i atamasi bir-biri bilan sinonim. Chunki ularning har ikkalasi ham mulohazalarni ikki nuqtai nazardan ifodalaydi. Mantiqiy amallar 5 ta bo’lib, ularga quyidagilar kiradi:

1. Inkor amali. Istalgan x o’zgaruvchi mulohaza bilan x mulohaza shu bilan xarakterlanadiki, x mulohazaning inkori deb atalgan x mulohaza chin qiymatni qabul qilganda, x mulohaza o’lg’on qiymatni qabul qiladi va aksincha. Mulohaza mantig’ining bu eng sodda amali inkor amali deb yuritiladi va uni oddiy tilda emas sifatdoshi bilan ifodalash mumkin. Bu amal matematik mantiqda “-” bilan ifodalanadi. Agar biror x mulohaza (bugun havo issiq) bo’lsa, x mulohaza yangi murakkab mulohaza bo’lib (bugun havo issiq emas)dan iborat bo’ladi. Shu asosda inkor amalini quyidagi chinlik jadvali asosida tushunish mumkin:

X X_

ch(1) yo(0)

yo(0) ch(1)

bu jadval juda oson va qulay bo’lib, matematik mantiqning boshqa bo’limlarida ham ishlatiladi.

2. Kon’yunksiya amali. Mantiqiy ko’paytma amali x va y mulohazalar ustida bajariladigan kon’yunksiya (bog’lash) amali mana bunday belgilanadi. Ù va bu amal natijasida hosil bo’lgan, yangi, murakkab mulohaza quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi.: x ^Ùy

va bog’lovchisiga mos keluvchi mantiqiy amal konyunksiya amali deb ataladi, x va u mulohazalar chin bo’lgandagina chin qiymatni qabul qiladi, qolgan hollarda esa o’lg’on qiymatga ega bo’ladi.

X	Y	X^Ùy
CH	Ch	Ch
CH	Yo	Yo
Yo	Ch	Yo
Yo	Yo	Yo

3. Dizyunksiya yoki mantiqiy yig’indi amali. Mulohazalar mantig’ida qo’llaniladigan 3-amal yoki, yoxud, yo bog’lovchilariga to’g’ri keladi va XÚY (x yoki y) deb belgilanadi.

Ta’rif. Rad etmaydigan ma’noda ishlatiladigan yoki // yoxud // yo mantiqiy amali dizyunksiya deb yuritiladi.

Dizyunksiya so’zi lotincha bo’lib, “farq qilaman”, “farqlayman” degan ma’noni bildiradi.

Ikkita x va y mulohazalar dizyunksiyasi x Ú y deb yoziladi va x yoki y deb o’qiladi. Bu amal x va y yolg’on bo’lgandagina yolg’on qiymat qabul qiladi, qolgan hollarda chin qiymatni ifodalaydi. Buni chinlik jadvali asosida quyidagicha ko’rsatish mumkin:

X	Y	X Ú y
CH	Ch	Ch
CH	Yo	Ch
Yo	Ch	Ch
Yo	Yo	Yo

4. Implikatsiya amali. x va y mulohazalar implikasiyasi deb faqat x chin va y yolg’on bo’lgandagina yolg’on bo’lib qolgan hollarda chin bo’lgan mulohaza amaliga aytiladi.

Implikatsiya so’zi lotincha bo’lib, “zich bog’lamoq” degan ma’noni bildiradi. Bu amal ® belgisi bilan belgilanadi va x®y mulohaza agar x bo’lsa u holda y deb o’qiladi.

Buni chinlik jadvali asosida quyidagicha ifodalash mumkin:

X	Y	X ® y
CH	Ch	Ch
CH	Yo	Yo
Yo	Ch	Ch
Yo	Yo	Ch

Bundan ko’rinadiki, implikatsiya x mulohaza asos, gipoteza, dalil mulohaza sanaladi. y mulohaza esa bu asosning oqibati deyiladi. So’zlashuv nutqida implikatsiya “agar x bo’lsa, u holda y” mulohazaning quyidagi sinonimlari mavjud:

1) “x bo’lsa y bo’ladi”;

2) “agar x bo’lsa, u holda y bo’ladi”;

3) “x dan y hosil bo’ladi”;

4) “agar x bo’lsa, y kelib chiqadi”;

5) “y agar x bo’lsa”;

6) “x y uchun etarli shartdir”;

5. Ekvivalentlik (ekvivalensiya) amali (teng kuchlilik amali). Bu amal « belgi bilan ifodalanadi va x«y murakkab mulohaza “x ekvivalent y” deb o’qiladi. Murakkab mulohaza x«y chin bo’ladi agar x va y lar chin, yoki x va y lar yolg’on bo’lsa, boshqa hollarda bu amal yolg’on bo’ladi. Bular “zarur va kifoya”, “faqat va faqat”, “faqat va faqat shundagina”, “qachonki”, “bajarilishi etarli va zarurdir” kabi bog’lovchilar o’rdamida tuziladi.

Bu amalni chinlik jadvali asosida quyidagicha izohlash mumkin:

X	Y	X « Y
CH	Ch	Ch
CH	Yo	Yo
Yo	Ch	Yo
Yo	Yo	Ch

6. Sheffer amali yoki Sheffer shtrixi. Bu amal / chiziq bilan ifodalanadi va x / u qilib belgilanadi hamda bu mulohaza “x sheffer shtrixi y” deb o’qiladi. Bu amalni quyidagicha ta’riflash mumkin:

Faqat x va y mulohazalar chin bo’lgandagina x / y murakkab mulohaza yolg’ondir.

Buni chinlik jadvali asosida quyidagicha ifodalash mumkin:

X	Y	x / y
Yo	Yo	Ch
Yo	Ch	Ch
Ch	Yo	Ch
Ch	Ch	Yo

Asosiy chinlik jadvallari. Biz yuqorida keltirgan 6 ta chinlik jadvalini umumlashtirib, shularga mos ravishda inkor qilish, konyunksiya, dizyunksiya, implikatsiya, ekvivalentlik, shiffer amalidagi asosiy chinlik jadvallari quyidagicha yaxlitlikka ega bo’ladi:

X	Y	X Ù y	X Ú y	X®y	x«y	x / y
Ch	Ch	Ch	Ch	Ch	Ch	Yo
Ch	Yo	Yo	Ch	Yo	Yo	Ch
Yo	Ch	Yo	Ch	Ch	Yo	Ch
Yo	Yo	Yo	Yo	Ch	Ch	Ch

Nazorat savollari:

1. Mulohazalar algebrasi haqida tushuncha.

2. Gap mulohazalar algebrasining asosiy tekshirish ob’ekti sifatida.

3. Mantiqiy amallar va ularning turlarini izohlang:

a) inkor amali va uning chinlik jadvalini izohlang;

b) kon’yunksiya amali va uning chinlik jadvalini izohlang;

d) diz’yunksiya yoki mantiqiy yig’indi amali va uning chinlik jadvalini izohlang;

e) implikasiya amali va uning chinlik jadvalini izohlang;

f) ekvivalentlik (teng kuchlilik) amali va uning chinlik jadvalini izohlang;

g) sheffer amali yoki Sheffer shtrixi va uning chinlik jadvalini izohlang.

4. Asosiy chinlik jadvallari haqida umumiy ma’lumot bering.

Adabiyotlar:

1. Марчук Ю.Н. Компьютерная лингвистика. – М.: АТС: Восток и Запад, 2007.

2. Пулатов А.К. Тексты лекций по математической и компьютерной лингвистике (электронный вариант). – Ташкент: УзМУ. 2003.

3. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

4. Ikromova H.Z. Inson - kompyuter - kelajak. – Toshkent: O’zbekiston, 1991. – B. 42-65.

5.Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 19-23.

6. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 114-137.

7. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 10-14.

8. Bushuy T., Safarov Sh. Til qurilishi: tahlil metodlari va metodologiyasi. – Toshkent: Fan, 2007. – B. 165-173.

3- MA’RUZA

KONYUNKSIYA VA DIZYUNKSIYA AMALLARINING

TILDAGI IFODASI

Tayanch iboralar: til va tafakkur, tilshunoslik va mantiq, mantiqiy tushunchalarning tilda ifodalanishi, konyuksiya amali va til birliklari, dizyunksiya amali va til birliklari, paradigmatik munosabat, sintagmatik munosabat,

Tilning tafakkur, tilshunoslikning esa mantiq bilan mustahkam bog’liqligi olimlar tomonidan juda qadimdan e’tirof etilgan. Mantiqiy tushunchalar har xil bo’lib, ular qatoriga dizyunksiya va konyuksiya kiradi.

Konyuksiya va dizyunksiya o’zaro bir-biri bilan dialektik aloqadagi hodisalardir. Ular o’zaro murakkab ifodalar, mulohazalar hosil qiluvchi oddiy, mantiqiy operatsiyalar sanalib, implikatsiya, ekvivalensiya kabilar bilan bir qatorda turadi.

Konyuksiya umumiy makonda, bir vaqtda ketma-ket bog’lanuvchi ikki va undan ortiq narsa va hodisalar munosabatni bildiradi. O’zbek tilida va, ham, hamda bog’lovchiari o’rdamida shakllanuvchi sintaktik qurilmalar o’rdamida ifodalanadi hamda til birliklarining bir chiziqli yo’nalishga asoslangan sintagmatik munosabatlarni o’zida ifoda etadi.

Dizyunksiya esa zidlanish xarakteridagi tasdiq va inkor tarzida voqealanuvchi, o’zaro muqobil hodisalarni bildiradi. O’zbek tilida yo, yoki, yoxud o’rdamchilari vositasida birikuviga asoslangan paradigmatik munosabat ro’yobga chiqadi.

Konyuksiya va dizyunksiya hodisalarini har qanday tilning fonetik, leksik, morfologik, sintaktik kabi sathlarida izohlash mumkin.

Masalan, fonema tushunchasining unli va undosh tarkibidagi muqobillari dizyunksiya amaliga daxldor bo’lsa, (a o’ki b, g o’ki u), unlilarning (i va e, u va o, o’ va a), undoshlarning (v, g, d, j, z, k,…) o’zaro munosabati konyuksiya amalining tildagi ifodasi sanaladi.

Konyuksiya va dizyunksiya amallari lug’aviy sath birliklarining ma’no tarkibida ham juda faol ishtirok qiladi. Buni lug’aviy sath tarkibiga kiruvchi har bir LSG (leksik-semantik guruh) misolida isbotlash mumkin.

Masalan, turkey tillarda, jumladan o’zbek tilida qavm-qarindoshlik munosabatini bildiruvchi farzand,ota, ona, amaki,ini, uka, aka, singil, opa, og’a, amma, tog’a, pochcha, o’g’il, qiz, nevara, xola, bobo, buvi kabi so’zlarning ma’no ko’rinishlari bir umumiy LSGni tashkil qiladi1. O’zbek tilidagi qavm-qarindoshlik terminlari o’zlarining kelib chiqishi va ma’nosiga ko’ra asosan uch katta LSGga bo’lib o’rganilmoqda:

1.Qon-qarindoshlik terminlari.

2. Nikohdan keyin paydo bo’lgan qarindoshlik terminlari.

3. Yaqinlik nomlari.

1.Qon-qarindoshlik terminlariga o’zbek tilida ona, ota, aka, uka, tog’a, xola, buva (bobo), buvi, amma, nevara (nabira) kabi ma’nolarni ifodalovchi terminlar kiradi.

2. Nikohdan keyin paydo bo’lgan qarindoshlik terminlarini er, xotin, kuyov, kelin, pochcha, boja, ovsin, qayin ona, qayin ota, quad, quad xola, quad buva, o’gay ota, o’gay ona, o’gay bola, o’gay o’g’il, o’gay qiz singari terminlar tashkil etadi.

3. Yaqinlik nomlari deb atalgan bu guruhga kiruvchi terminlar yuqoridagi ikki guruhga mansub terminlar oldidan “tutingan” so’zini va egalik qo’shimchalarini keltirish bilan hosil qilinadi: tutingan ota+m, tutingan ona+m, tutingan qiz+im, tutingan o’li+m, tutingan aka+m, tutingan uka+m, tutingan opa+m, tutingan singli+m, tutingan kuyov+im, tutingan kelin+im, tutingan tog’a+m, tutingan amma+m kabilar.

Qon-qarindoshlik terminlari o’z navbatida o’z guruhidagi terminlar bilan birga – ota-ona, ota-bobo, tog’a-jiyan, opa-singil, aka-uka,kelin-kuyov, nevara-chevara, amma-xola kabi shakllarda juftlashib, ko’plik va jamlash ma’nolarini ifodalashga xizmat qiladi.

Bu semantik birliklar orasida o’zaro dizyunksiya va konyunksiya munosabatlari ifodalanadi. Masalan, farzand so’zi giperonimi xarakteridagi atama bo’lib, uning semantik tarkibida dizyunktiv munosabatdagi ikki ma’noviy birlik mavjud bo’ladi. R=xÚy (farzand = qiz yoki o’g’il). Bu semantik birliklar o’zaro dizyunktiv munosabatda. Ko’p farzandli oilalarda bolalar yana ichki semantik dizyunktiv birliklariga ajraladi: Katta o’g’il yoki kichik o’g’il. Bunday munosabat sintaktik birliklarda so’z birikmalari yordamida nevara // nabira giperonimini ifodalash uchun qo’llaniladi: O’g’ilning farzandi yoki qizning farzandi = nevara; Katta o’g’ilning farzandi yoki kichik o’g’ilning farzandi = nevara; Katta qizning farzandi yoki kichik qizning farzandi = nevara; Katta o’g’ilning farzandi yoki kichik qizning farzandi = nevara kabilar.

Qavm-qarindoshlik atamalarining hammasida ham, ularning ma’no qamrovi konyuktiv va dizyunktiv munosabatdagi semantik birliklar ularni belgilovchi bosqichlarga ko’ra o’zaro farqlanishi mumkin:

Otaning akasi yoki ukasi= amaki (dizyun)

Katta amaki va kichik amaki=amaki (konyun)

Otaning opasi yoki singlisi=amma (dizyun)

Katta amma va kichik amma = amma (konyun)

Shunday qilib, farzand, nevara (nabira), amaki, tog’a, aka, uka, singil, amma, xola singari qavm-qarindoshlikni ifodalovchi leksemalarining ma’no qurilishi bilan bog’liq bunday talmindan shu narsa ma’lum bo’ladiki, dizyunksiya va konyunksiya munosabatlari doim yonma-yon turadi. Ularni biri bor joyda ikkinchisini aniqlash ham mumkin. Hatto ular ayrim tillarda o’zaro qorishib ketgan holda ifodalanadi. Masalan, rus tilida amma (tetya), xola (tetya), singil (sestra, mladshaya sestra), tog’a (dyadya) singari qavm-qarindoshlik atamalarini qo’llashda turkiy tillardagidek farqlanish unchalik ko’zga tashlanmaydi. Semantik birliklarning bunday bog’lanishi qarindoshlikni bildiruvchi boshqa atamalarga ham tegishlidir. Bularni o’rganish til hodisalarini sistema sifatida tushunishga oson yo’l ochadi.

Nazorat savollari:

1. Til va tafakkurning hamda tilshunoslik va mantiq fanlarining

o’zaro munosabati.

2. Mantiqiy tushunchalarning tilda ifodalanishi.

3. Konyuksiya va uning til birliklari yordamida ifodalanishi.

4. Dizyunksiya va uning til birliklari yordamida ifodalanishi.

Adabiyotlar:

1. Berdialiyev A., Mashrabov A. Lug’aviy ma’nolarda konyunksiya va dizyunksiya munosabatlari (qarindoshlik bildiruvchi ayrim so’zlar misolida) // Til va adabiyot ta’limi, 2001. № 4. – B. 25-27.

2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

3. Шемякин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. Учебное пособие. – М.: МГОУ. 1992.

4. Пулатов А.К. Тексты лекций по математической и компьютерной лингвистике (электронный вариант). – Ташкент: УзМУ. 2003.

5. Ismoilov I. Turkiy tillarda qavm-qarindoshlik terminlari (o’zbek, uyg’ur, qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq, turkman tillari materiallari asosida). – Toshkent: Fan, 1966. – B. 7-137.

6. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 23-25.

7. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 45-51.

8. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 9-17.

1 Пиотровский Р.Г. Компьютеризация преподавания языков (учебное пособие по спецкурсу). – Л.: 1988. – C. 3-75.

2 Мухамедов С.А., Пиотровский Р.Г. Инженерная лингвистика и опыт системно-статистического исследования узбекских текстов. – Ташкент: Фан. 1986. – 164 с.

3 Пулатов А.К., Жураева Н. Разработка формальной модели грамматики узбекского языка // Узбекский математический журнал, 2002, № 1. – С. 47-54; Пулатов А.К. Тексты лекций по математической и компьютерной лингвистике (электронный вариант). – Ташкент: УзМУ. 2003.

4 Muhamedova S. O’zbek kompyuter lingvistikasi: rivojlanish tarixi, buguni va kelajagi // Til va adabiyot ta’limi. – Toshkent: 2004. № 2. – B. 77-81; Muhamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – 74 b.

5 Rizayev S. Kibernetika va tilshunoslik. – Toshkent: O’zbekiston. 1976; Rizayev S. O’zbek tilshunosligida lingvostatistika muammolari. - Toshkent: Fan, 2006 va boshqalar.

1 Ismoilov I. Turkiy tillarda qavm-qarindoshlik terminlari. – Toshkent: Fan, 1966. – B. 12-110.

4- MA’RUZA

FORMULALAR. TENG KUCHLI FORMULALAR

Tayanch iboralar: Formula, teng kuchli formulalar va teng kuchli bo’lmagan formulalar, formulaning normal shakli, elementar formulalar, formulaning konyuktiv normal shakli (KNSH), elementar formulalarning super pozisiyasi, formulaning dizyunktiv normal shakli (DNSH).

Mulohazalarning mantiqiy (logik) amallari yordami bilan ma’lum tartibda birlashtirib hosil qilingan murakkab mulohazalar formulalar deyiladi.

Formula tushunchasining matematik ta’rifi quyidagilar bilan belgilanadi:

1. Har qanday x₁, x₂, x_3….=x_n mulohazalarining har biri formuladir.

2. Agar A va Y mulohazalardan biri formula bo’lsa, u holda AÙY, AÚY, A®V, A«V,

ham formula.

3. Birinchi va ikkinchi bandda ko’rsatilgandan tashqari boshqa hech qanday ifoda formula bo’la olmaydi.

x₁, x₂, x₃=x_n o’zgaruvchilar elementar formulalar deyiladi.

Formulalar orasida tengkuchli formula va tengkuchli bo’lmagan formulalar bir-birida farqlanadi. A va V formulalar berilgan bo’lsa, elementar mulohazalarning har bir qiymat satri uchun A va V formulalarning tengkuchli formulalar deyiladi. Qatorning kamida bitta qiymatlar satri uchun A va V formulalarning mos qiymatlari bir xil bo’lmasa tengkuchli bo’lmagan formulalar deyiladi. (A¹V deb belgilanadi). Formulalarning normal shakllari degan tushuncha mantiq algebrasida alohida o’rin tutadi. CHunki tengkuchli almashtirishlar bajarib, mulohazalar algebrasining formulalarini har xil ko’rinishda o’zish mumkin:

Agar A yolg’on bo’lsa, u holda VS dir - bu formulani boshqacha o’zamiz. A yoki Vs dir, AÚVS A yoki V, V yoki S dir: (AÚV) (VÚS).

Elementar dizyunksiyaning konyuksiyasi formulaning konyuktiv normal shakli (KNSH) deyiladi, elementar konyuksiyaning dizyunksiyasi esa formulalarning dizyunktiv normal shakli (DNSH) deb yuritiladi.

Elementar mulohazalarning istalgan R formulasini DNSH ga keltirish mumkin. Chunki R formula aynan o’lg’on bo’lishi uchun uning DNSH shaklidagi har bir elementar mulohaza bilan birga bu mulohazaning inkor shakli ham mavjud bo’lishi etarlidir.

Mulohazalar algebrasida elementar formulalarning super pozisiyasi ham formulalar sanaladi ya’ni

(x yolg’on),

asosiy elementar funksiyalarning super pozitsiyalari deb yuritiladi.

Nazorat savollari:

1. Formula va uning ta’rifini izohlang.

2. Teng kuchli formulalar va teng kuchli bo’lmagan formulalar orasidagi farqlarni izohlab bering.

3. Formulaning normal shaklini izohlang.

4. Formulaning konyuktiv normal shakli (KNSH) va dizyunktiv normal shakli (DNSH) haqida tushuncha.

Adabiyotlar:

1. Пулатов А.К. Тексты лекций по математической и компьютерной лингвистике (электронный вариант). – Ташкент: УзМУ. 2003.

2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

3. Ikromova H.Z. Inson - kompyuter - kelajak. – Toshkent: O’zbekiston, 1991. – B. 62-83.

4. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 25-26.

5. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 77-90.

6. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 11-14.

7. Bushuy T., Safarov Sh. Til qurilishi: tahlil metodlari va metodologiyasi. – Toshkent: Fan, 2007. – B. 136-149.

8. Bozorov O. Lingvistik model // O’zbek tili va adabiyoti. 2008. № 4. – B. 56-60.

9. Киров Е.Ф. Теоретические проблемы моделирования языка. – Казань: Изд-во Казанского университета, 1989. – С. 8-27.

5- MA’RUZA

MULOHAZALAR HISOBI HAQIDA TUSHUNCHA

Tayanch iboralar: Mulohazalar hisobi, aksiomatik mantiqiy sistema, formal aksiomalar nazariyasi, formal bo’lmagan aksiomalar nazariyasi, formulalar to’plami, mulohazalar hisobining formulasi, isbotlanuvchi formulalar, mulohazalar hisobining simvollari, sillogizmlar qoidasi, murakkab xulosa qoidasi, kontrpozisiya qoidasi

Mulohazalar hisobi aksiomatik mantiqiy sistema bo’lib, mulohazalar algebrasi, uning talqini o’ki interpritasiyasidir.

Berilgan aksiomalar sistemasi negizida qurilgan aksiomatik nazariya deb shu aksiomalar sistemasiga tayanib isbotlanuvchi barcha teoremalar yig’indisi tushuniladi. Aksiomalar nazariyasi ikkiga bo’linadi:

1) formal aksiomalar nazariyasi.

2) formal bo’lmagan aksiomalar nazariyasi.

Formal bo’lmagan aksiomalar nazariyasi nazariy mazmun bilan to’ldirilgan bo’lib, keltirib chiqarish tushunchasi aniq berilmagan bo’ladi va bu nazariya ko’pincha fikr mazmuniga asoslanadi. Aksiomalar nazariyasi quyidagi shartlar bajarilgandagina formal aksiomalar nazariyasi bo’ladi:

1. nazariyaning tili kerak;

2. formulaning tushunchasi aniqlangan bo’lishi kerak;

3. aksiomalar deb ataladigan formulalar to’plami bo’lishi kerak;

4. bu nazariyada keltirib chiqarish qoidasi aniqlangan va shartlangan bo’lishi lozim.

Mulohazalar hisobiga uch kategoriyali simvollardan foydalaniladi. Bu simvollar alfavitlar deyiladi.

a) birinchi kategoriyali simvolarga quyidagilar kiradi:

(o’zgaruvchi)

b) ikkinchi kategoriyali simvollarga quyidagilar kiradi:

Ú, Ù, ®, - bular mantiqiy bog’lovchilar deyiladi. Ularning birinchisi (Ú) dizyunksiya yoki mantiqiy qo’shish belgisi, ikkinchisi (Ù) konyunksiya yoki mantiqiy ko’paytma belgisi, uchinchisi implikasiya, to’rtinchisi inkor deb ataladi.

d) uchinchi kategoriya simvoliga ( , ) kiradi.

Mulohazalar hisobida alfavit tarkibiga kiruvchi boshqa simvollar yo’q. Mulohazalar hisobining formulasi deb mulohazalar hisobi alfaviti simvollarining ma’lum bir ketma-ketligiga aytiladi. Formulalarni belgilash uchun mulohazalar hisobida lotin alifbosining bosh harflaridan foydalaniladi.

Mulohazalar hisobida isbotlanuvchi formula aksiomalar tizimi tushunchalari bir-biridan farq qiladi. Isbotlanuvchi formulalar oldingi formulalar ta’rifiga o’xshash holda ta’riflanadi. Shu orqali keltirib chiqarish qoidasi yordamida mavjud isbotlanuvchi formulalar yangi isborlanuvchi formulalar hosil qiladi. Mulohazalar hisobining aksiomalar tizimi 11ta bo’lib, ular 4 guruhga bo’linadi.

I guruh.

II guruh.

III guruh.

IV guruh.

Mulоhazalar hisоbida murakkab xulоsa qоidasi va sillоgizmlar qоidasi, kоntеrpоzitsiya qоidasi kabi tushunchalar bоr. Murakkab xulоsalar qоidasida 2 va undan оrtiq bajarilishi ko’zda tutilayotgan fоrmulalarga nisbatan ikki xulоsaviy qоida ishlatiladi va ular (Shiffеr shtrixi) tasdiq yoki inkоr yordamida ifоdalanadi.

Mulоhazalar hisоbida sillоgizmlar qоidasi alоhida o’rin tutadi. Bu qоidaga ko’ra agar A® V bo’lsa va V® S bo’lsa, u holda A® S bo’ladi. Bu tеоrеmaning shartini shiffеr shtrixiga ko’ra quyidagicha ifоdalash mumkin:

/ A® V /V® S bu qоida matеmatik mantiqda sillоgizm qоidasi dеb yuritiladi:

1. Agar yomg’ir yog’sa, biz shanbalikka chiqmaymiz.

Bugun yomg’ir yog’yapti.

Dеmak, biz shanbalikka chiqmaymiz;

2. Agar do’stim kelsa, men to’yga boraman.

Kecha do’stim uyidan keldi.

Dеmak, men ham do’stim bilan to’yga boraman kabilar.

Mulоhazalar hisоbida kontrpоzitsiya qоidasi ham bоr. Bu qоidaning ta’rifi quyidagicha: Agar A® V bo’lsa, u isbоtlanuvchi fоrmula bo’lsa, u hоlda

ham isbоtlanuvchi fоrmula bo’ladi. Bu fоrmulani shiffеr shtrixi asоsida quyidagicha ifоdalash mumkin;

Mulоhazalar hisоbida kеltirib chiqarish, umumlashtirish tushunchasi kabi qоidalar ham bоr. Bularning barchasi mulоhazalar algеbrasi va mulоhazalar hisоbi оrasidagi munоsabatlarni bеlgilashga xizmat qiladi. Mulоhazalar hisоbida ham xuddi mulоhazalar algеbrasidеk Ù, Ú, ®, - amallari aniqlanadi va bu amallardan chin yoki yolg’оn qiymat оladi. Mulоhazalar hisоbida aksiоmalarning erkinlik muammоsi ham mavjud. Har qanday aksiоmatik hisоbda aksiоmalarning erkinligi masalasi ijоbiy hal etilsa, u hоlda bu aksiоma aksiоmalar sistеmasidan chiqarib tashlanadi. Agar mulоhazalar hisоbi aksiоmalar sistеmasining har bir aksiоmasi erkin bo’lsa, u hоlda mulоhazalar hisоbining aksiоmalar sistеmasi ham erkin dеb nоmlanadi.

Nazorat savollari:

1. Mulohazalar hisobi aksiomatik mantiqiy sistema sifatida.

2. Mulohazalar hisobining alfavitlari yoki simvollari: birinchi, ikkinchi va uchinchi kategoriya simvollari.

3. Mulohazalar hisobining formulasi va uning keltirib chiqarish qoidasi.

4. Mulohazalar hisobida murakkab xulosa qoidasi, sillogizmlar qoidasi va kontrpozisiya qoidasi tushunchalari.

Adabiyotlar:

1. Пулатов А.К. Тексты лекций по математической и компьютерной лингвистике (электронный вариант). – Ташкент: УзМУ. 2003.

2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

3. Шемякин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. – М.: МГОУ. 1992.

4. Bozorov O. Lingvistik model // O’zbek tili va adabiyoti. 2008. № 4. – B. 56-60.

5. Киров Е.Ф. Теоретические проблемы моделирования языка. – Казань: Изд-во Казанского университета, 1989. – С. 8-27.

6. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 26-29.

7. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 128-152.

8. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 8-11.

6-MA’RUZA

PRЕDIKATLAR MANTIQI HAQIDA

TUSHUNCHA

Tayanch iboralar: Predikatlar mantiqi, predikatlar mantig’ida mulohazalar yig’indisi, bir o’rinli va ikki o’rinli predikat, predikatlar mantig’ida teng kuchli formulalar, predikatlar mantig’ida konyunksiya, dizyunksiya, implikarsiyani aniqlash formulalari.

Mantiq algеbrasida mulоhazalar faqat chin yoki yolg’оn qiymat оlishi nuqtai nazaridan o’rganilgan edi. Bunda mulоhazalar strukturasi, mazmuni, inobatga оlinmagan edi. Matеmatik mantiq fanida va amaliyotda mulоhazalarning strukturasidan va mazmunidan kеlib chiqadigan xulоsalar yoki natijalardan fоydalaniladi. Ana shunday fоydalanish qоnun-qоidalarini o’rganuvchi fan prеdikatlar mantiqi dеb yuritiladi. Predikatlar mantiqi fanida quidagi ikki tushunchani bir-biridan farqlash zarur:

1. mulоhaza sub’еkti.

2. mulоhaza prеdikati.

Mulоhazada birоr narsa haqida nimalar tasdiqlansa, qayd qilinsa shu holat sub’еkt dеyiladi. Masalan, Yomg’ir yog’adi mulоhazasida yomg’ir sub’еkt, prеdikat esa sub’еktni aniqlashga xizmat qiluvchi mulohazaning qismidir, ya’ni yuqoridagi mulohazada yog’adi – qismi uning prеdikati sanaladi.

Prеdikatlar mantig’ida ikki, uch va undan ortiq mulоhazalar yig’indisi M harfi (simvoli) bilan bеlgilanadi. Shu asоsda predikatlar mantiqida bir o’rinli prеdikatning ta’rifini quyidagicha kеltirish mumkin: M to’plamida aniqlangan (1,0,1,0,0…) to’plamdan qiymat qabul qiluvchi bir argumеntli funksiya R (x) bir o’rinli prеdikat dеyiladi. Prеdikatlar mantig’ida ham mulоhazalar algеbrasidagi singari tеngkuchli fоrmulalar, kоn’yunksiya, diz’yunksiya, implikasiyani aniqlash fоrmulalari ham amal qiladi. Bu fоrmulalar prеdikatlar mantig’ida quyidagicha ifоdalanadi:

P (x) Ú Q (x) P (x) Ù Q (x) P (x) ® Q (x) P x / Q (x).

Nazorat savollari:

1. Predikatlar mantiqi, uning mohiyati va asosiy tushunchalari.

2. Mulohaza sub’ekti va mulohaza predikati, ularning predikatlar mantiqi bilan o’zaro munosabati.

3. Predikatlar mantig’ida mulohazalar yig’indisi tushunchasi.

4. Bir o’rinli predikat va uning ifodalanish usullari.

5. Ikki o’rinli predikat va uning ifodalanish usullari.

Adabiyotlar:

2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

3. Шемякин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. Учебное пособие. – М.: МГОУ. 1992.

4. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 29-30.

5. Bozorov O. Lingvistik model // O’zbek tili va adabiyoti. 2008. № 4. – B. 56-60.

6. Киров Е.Ф. Теоретические проблемы моделирования языка. – Казань: Изд-во Казанского университета, 1989. – С. 8-27.

7. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 162-201.

8. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 10-12.

7- MA’RUZA

MATЕMATIK NAZARIYALAR VA ULARNING

PRЕDIKATLAR MANTIQI BILAN MUNОSABATI

Tayanch iboralar: Predikatlar mantiqi va aksiomatik usullar, aksiomatik nazariyalar, formal aksiomatik nazariyalar, formal bo’lmagan aksiomatik nazariyalar, predikatlar mantiqida formula, so’z, bo’sh so’z, nazariyaning tili va predikativ harflar tushunchalari.

Mulоhazalar algеbrasi va mulоhazalar hisоbida fоrmulaning bo’lishi yoki bo’lmasligini aniqlashning samarali usullaridan biri chinlik jadvali ekanligi yuqorida bayon qilingan edi. Prеdikatlar mantiqida esa har bir fоrmulaning umumqiymatli yoki umumqiymatli emasligini aniqlaydigan bunday samarali usullar mavjud emas. Shuning uchun prеdikatlar mantiqida prеdikat bilan bоg’liq tushunchalar yordamida ishlab chiqilgan matеmatik nazariyalardagi aksiоmatik usullardan fоydalanish zarur bo’ladi. Aksiоmatik nazariyalar fоrmal aksiоmatik nazariyalar va fоrmal bo’lmagan aksiоmatik nazariyalarga bo’linadi.

Prеdikatlar mantiqida fоrmula, so’z, bo’sh so’z, nazariyaning tili, prеdikativ harflar kabi tushunchalar bir-biridan farq qiladi. Masalan, har qanday simvоllarning bo’sh bo’lmagan chinlik to’plami prеdikatlar mantiqi uchun alfavit dеyiladi. Alfavitning simvоllariga esa harflar kiradi. Ma’lum bir o’rganilayotgan A alfavit harflarining chеkli kеtma-kеtligi (yig’indisi) A alfavitdagi so’z dеb nоmlanadi. Masalan: S Ú S: bоsh, tоsh, qоsh; loy, toy, choy, boy kabilar. Harflarning bo’sh kеtma-kеtligi esa bo’sh so’z dеyiladi va u Ù belgisi bilan belgilanadi. Masalan, m Ù n Ù о; t Ù p Ù l Ù sh Ù k birliklarining yig’indisi bo’sh so’z sanaladi, chunki ularning yig’indisi, to’plami mazmun, ma’no ifodalashga xizmat qilmaydi.

Nazorat savollari:

1. Predikatlar mantiqi va aksiomatik usullar.

2. Aksiomatik nazariyalar va ularning turlari: a) formal aksiomatik nazariyalar, b) formal bo’lmagan (noformal) aksiomatik nazariyalar.

3. Predikatlar mantiqida formula, so’z, bo’sh so’z tushunchalari va ularning farqli tomonlari.

4. Predikatlar mantiqida nazariyaning tili va predikativ harflar tushunchalari hamda ularning farqli belgilari.

Adabiyotlar:

2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

3. Шемякин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. Учебное пособие. – М.: МГОУ. 1992.

4. Bozorov O. Lingvistik model // O’zbek tili va adabiyoti. 2008. № 4. – B. 56-60.

6. Po’latov A., Muxamedova S. Kompyuter tilshunosligida matnni avtomatik tahrir qilish uchun yaratilgan dasturning ba’zi lisoniy asoslari // O’zbek tilshunosligi masalari (ilmiy maqolalar to’plami). – Toshkent: TDPU nashri. 2003. – B. 32-36.

7. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 30-31.

8. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 205-228.

9. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 14-17.

8- MA’RUZA

ALGОRITMLIK NAZARIYASI

HAQIDA TUSHUNCHA

Tayanch iboralar: algoritm, algoritm nazariyasi, algoritmning diskretlik xususiyati, algoritm qoidalarining elementarlik xususiyati, algoritmlarning diterminatsiyalanuvchanlik xususiyati, algoritmlarning ommaviylik va natijaviylik xususiyatlari, til birliklarini modellashtirish tamoyillari, lingvistik model va lisoniy model orasidagi umumiy hamda farqli belgilar, sonli algоritmlar, mantiqiy algоritmlar.

“Algоritm“ tushunchasi matеmatikaning asоsiy tushunchalaridan biridir. Bu so’z IX asrda yashagan matеmatik оlim Abu Abdullоh Muhammad al –Xоrazmiy nоmining lоtincha talaffuzidan kеlib chiqqan. Algоritm nazariyasi dеb bеrilgan оmmaviy muammоdagi barcha masalalarni umumiy bir shaklda aniq, ma’lum bo’lgan usul bilan еchish jarayoniga aytiladi. Dеmak, quyidagi еchuvlarning barchasi algоritmlar qatоriga kiradi:

a) sоnlar ustidagi arifmеtik amallarni bajarish qоidalari;

b) kvadrat ildiz chiqarish qоidasi;

d) eng katta umumiy bo’luvchini tоpish qоidasi;

e) kvadrat tеnglamalarning еchimini tоpish qоidasi va bоshqalar.

Algоritmning xaraktеrli xususiyatlari quyidagilar bilan bеlgilanadi:

a) algоritmlar diskret xaraktеrga ega, ya’ni bоshlang’ich hоlatdagi miqdоrlar kеyingi matеmatik amallar sistеmasida hоsil qilinadi. Til birliklari ham xuddi shunday diskretlik xususiyari bilan ajralib turadi:

gazеt+xоn=gazеtxоn; kitob+xon=kitobxonlar; ish+li=ishli; chiroy+li=chiroyli kabilar (2 bo’linuvchan qismga o’zak va qo’shimcha qismlariga bo’linadi).

b) algоritm qоidalari elеmеntarligi bilan ajralib turadi. Chunki ilgarigi miqdоrlar sistеmasidan kеyingisini hоsil qilish qоnuni sоdda jarayonlar bilan farqlanadi.

d) algоritmlar ditеrminatsiyalanuvchanligi bilan ajralib turadi, ya’ni bоshlang’ich hоlatda bo’lgan miqdоrlar kеyingi hоlatdagi miqdоrlar оrqali aniqlanadi: asab/iy/lan/uv/chan; top/il/may/di/gan/lar/dan/siz; tomosha/bin/lar/imiz/ga kabilar.

e) algоritmlar оmmaviyligi va natijaviyligi bilan xaraktеrlanadi, chunki ularda bоshlang’ich miqdоrlar sistеmasini ayrim pоtеnsial chеksiz to’plamlardan aniqlash mumkin.

Til birliklarini qismdan butunga, turdan jinsga, elementdan sistemaga, xususiydan umumiyga yo’nalishlarda tadqiq etish o’z navbatida tilshunoslikka “algoritm”, “model” (qolip), “modellashtirish” (qoliplashtirish) tushunchalarining mustahkam o’rin olishiga sabab bo’ldi. Til birliklari, sathlari, sathlararo bog’lanishlarning induksiya va deduksiya asosida izchil tadqiq etilishi narijasida, bir tomondan, lisoniy birliklar, ikkinchi tomondan, shu lisoniy birliklardan tashkil topgan til umumiy mexanizmining model (qolip)lari haqidagi ta’limot vujudga keldi. Til sistemasi va model hodisalarini element, munosabat, bog’lanish, butunlik kabi muhim belgilar birlashtirib turadi. Invariant tushunchasi tilshunoslikda model nazariyasining shakllanishiga samarali ta’sir ko’rsatdi, chunki invariant deyilganda variantlarda namoyon bo’luvchi ideal qurilma (qolip) yoki model tushuniladi. Invariant deb modelning funksional aspektdagi o’z variantiga zidlab olingan holatiga aytiladi. O’z ob’ektlarining holatiga ko’ra molellar statik (turg’un) va dinamik (funksional), tavsif maqsadiga ko’ra analitik va sintetik, ifoda belgilariga ko’ra grafik va metatil (mazmuniy, tavsifiy) kabi turlarga bo’linadi. Tilshunoslikda modellar nazariy bilish va amaliy faoliyat maqsadlari uchun xizmat qiladi1.

Lisoniy model bilan lingvistik model bir xil hodisalar emas. Chunki lisoniy model lingvistik (ilmiy) modelning asli, originali yoxud real ob’ektidir. Masalan, muayyan tildagi fonemalarning modellari turli davrlarda va hozirgi davrda lingvistlar tomonidan har xil belgilanishi mumkin. Bundan ko’rinadiki, real til mutlaq ob’ektiv hodisa va haqiqat bo’lib, modellar uni nisbiy ravishda aks ettiradi. Til mohiyatan lisoniy modellar haqidagi ta’limotdir, deyishimiz mumkin2.

Umuman olganda, tilshunoslikda vujudga kelayotgan modellashtirish jarayoni nurq asosi bo’lgan tilning system-strukturasini chuqurroq o’rganish uchun yangi imkoniyatlar yaratib bermoqda. O’zbek tilining barcha sath birliklarini modellashtirish bilan bog’liq kompyuter dasturlari ishlab chiqish va uni hayotga jalb etish kompyuter tilshunosligi oldida turgan dolzarb masalalardan biridir.

Matеmatik amallar asоsiy rоl o’ynaydigan algоritmlarga sоnli algоrtmlar dеyiladi. Bundan tashqari mantiqiy algоritmlar ham bоr. Bunday algоritmlar barcha fanlarda va kasblarda, ayniqsa huquqshunоslikda, tibbiyotda, mantiqda, falsafada kеng qo’llaniladi. Algоritmlarning yaratilishi o’z navbatida rеlеkоntaktli sxеmalar, parallеl va kеtma-kеt sxеmalarning ishlab chiqarilishi va kibеrnеtikada qo’llanilishiga оlib kеladi.

Nazorat savollari:

1. “Algоritm“ atamasi va uning mohiyati haqida tushuncha bering.

2. Algоritm nazariyasi va uning mohiyatini izohlang.

3. Algоritmning asosiy xususiyatlarini tushuntirib bering.

4. Sonli algоritmlar va mantiqiy algоritmlarning o’xshash hamda farqli belgilari.

5. Til birliklarini modellashtirish tamoyillari haqida.

6. Lingvistik model va lisoniy model orasidagi umumiy hamda farqli belgilar.

Adabiyotlar:

1. Пулатов А.К. Тексты лекции по математической и компьютерной лингвистике (электронный вариант). – Ташкент: УзМУ. 2003.

2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

3.Po’latov A., Muxamedova S. Kompyuter tilshunosligida matnni avtomatik tahrir qilish uchun yaratilgan dasturning ba’zi lisoniy asoslari // O’zbek tilshunosligi masalari (ilmiy maqolalar to’plami). – Toshkent: TDPU nashri. 2003. – B. 32-36.

4. Шемякин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. Учебное пособие. – М.: МГОУ. 1992.

5. To’rayev Sh., Haydarov Yo. O’zbek tili affikslarining ingliz tili affikslari bilan solishtirma elektron ma’lumotlar bazasi // Tilshunoslikning dolzarb masalalari (ilmiy maqolalar to’plami). П. – Toshkent: Universitet. 2004. – B. 58-60.

6. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 31-32.

7. Bozorov O. Lingvistik model // O’zbek tili va adabiyoti. 2008. № 4. – B. 56-60.

8. Киров Е.Ф. Теоретические проблемы моделирования языка. – Казань: Изд-во Казанского университета, 1989. – С. 8-27.

9. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 236-268.

10. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 12-18.

9- MA’RUZA

MATЕMATIK LINGVISTIKA VA

UNING ASОSIY MЕTОDLARI

Tayanch iboralar: matematik lingvistika, matematik lingvistika tilshunoslikning tarkibiy qismi sifatida, formal grammatika yaratish nazariyasi, ifodalanuvchi grammatika, aniqlovchi grammatika, til birliklarini matematik tahlil qilish metodlari, nazariy to’plamlik belgilarini aniqlash metodlari, transformatsion yoki algoritmlik belgilarini aniqlash metodlari, ehtimollik belgilarini aniqlash metodlari, to’plam, to’plamning elementi, toplamning quvvati, to’plamlar orasidagi ekvivalent munosabat, to’plamlar orasidagi binar munosabat, to’plamlar nazariyasi va tilshunoslikdagi komponent tahlil metodi, bo’linish sinflari yoki bo’linuvchi to’plamlar, to’olamlardagi binar munosabatlarning uch xususiyati: refleksivlik, simmetriklik, tranzitivlik xususiyatlari, qat’iy tartibli munosabat, bevosita tuzuvchilar bilan bajariladigan operatsiyalar yoki qoidalar, transformatsion modellar tuzish qoidalari, ishonchli voqea, mumkin bo’lmagan voqea, tasodifiy voqea.

“Matematik lingvistika” atamasi ikki ma’noda qo’llaniladi. Uning birchi ma’nosi matematika fanining tarkibiy qismi sifatida o’rganuvchi alohida matematik fan nomini bildiradi. Uning keyingi ma’nosi tilshunoslikning tarkibiy qismi bo’lgan struktural lingvistika asoschilari tomonidan izohlangan. Matematik lingvistikaning shakllanishi L. Blumfildt, R.Yakobson, N.Xomskiy, N.Trubesskoylarning formal grammatika yaratish nazariyasiga asoslanadi. Bu nazariya N.Xomskiyning “Sintaktik strukturalar” (1962) nomli asarida bayon qilingan. Formal grammatikaga yoki formallashtirish nazariyasiga ko’ra tilning har bir elementi maxsus qoliplarga, sxemalarga yoki modellarga ega. Bu modellarni aniqlash, maxsus belgilar bilan ifodalash ifodalanuvchi grammatika deb yuritiladi. Bu grammatikaning qoliplari ikkinchi bir tilda aniqlanadi, tushuniladi, bunga aniqlovchi grammatika deyiladi.

Formal grammatikaga til birliklarini matematik yo’l bilan formallashtirish, usllarini aniqlash bilan shug’ullanuvchi sohadir. Masalan, o’zbek tilida har qanday so’z quyidagi morflardan iborat. Bu morflar

bilan belgilanadi. Ayb/lan/uv/chi/lar/ga. Bu yasama so’zning formallashgan ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: M = M₁+M₂+M₃+M₄+M₅+M₆kabi._.

Tilning struktural elementlarini miqdor jihatdan ham o’rganish mumkin, chunki tilning ba’zi struktural elementlari boshqalariga nisbatan ko’p, ba’zilari esa kam qo’llaniladi. Ularning qo’llanish darajasini o’rganish metodlariga matematik tahlil metodlari deb yuritiladi. Ular 3 xil bo’ladi:

a) nazariy to’plamlik belgilarini aniqlash metodlari;

b) mantiq algebrasida yasalgan transformasion yoki algoritmlik

belgilarni aniqlash metodlari;

v) ehtimollik belgilarini aniqlash metodlari.

1. Nazariy to’plamlik belgilarini aniqlash metodlari

To’plam deb istalgan miqdordagi ob’ektlarning jami o’ki yig’indisiga aytiladi. To’plamga kiruvchi bir belgi, ob’ekt shu to’plamning elementi deb yuritiladi. Masalan, tildagi so’zlarning lug’aviy ma’nosi uni ifodalovchi predmetlik, belgilik xususiyatlari yig’indisi orqali aniqlanadi:

Oy I =M M=a+v+s

a) Osmon jismi b) er atrofida aylanadi. s) nur taratadi.

To’plamning muhim belgilaridan biri uning quvvatidir. To’plamning quvvati deb ma’lum bir chekli to’plam uchun xarakterli bo’lgan elementlar miqdoridir.

To’plamlar orasidagi murakkab ekvivalent va binar munosabatga misol bo’ladi. Masalan, 2 to’plam orasida quyidagicha xususiyat mavjud bo’ladi:

1. 2 to’plam kesishadi. Bunday kesimlik polisemantik so’zlar izohida kuzatiladi. Uning grafik ifodasi quyidagicha bo’ladi: Oy II M₂=1+2+3+4

1) xotin-qizlar ismiga qo’shiladi;

2) otlarga qo’shiladi;

3) erkalash ma’nosi bo’ladi;

4) shakl yasaydi. M₁ M₂

M₁Ù M₂

To’plamlar haqidagi nazariyani matematik fan sifatida asoslagan olim nemis matematigi Genrix Kantоr (1845-1918). To’plam elementlari o’zaro bog’langan ma’nolar yig’indisi sifatida tilshunoslikda sinonimlar, omonimlar, polisemantizmlar tarkibidagi semalarni tadqiq etishda komponent tahlil metodi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Masalan, o’zbek tilidagi o’z so’zining ma’no qirralarini to’plamlar nazariyasiga ko’ra tahlil qilib ko’raylik.

1) Yoz keldi (M₁) 2) Xat yoz (M₂) 3) Dasturxon yoz (M₃)

M₁Yoz 1

a) payt belgisi; b) issiqlik belgisi; v) hamma o’simliklarning ko’karganlik belgisi; g) suvga chanqoqlik belgisi;

M₂Yoz 2

D) shartli ishora, harf yasash belgisi m₁ishorani biron materialdan yasash begisi biror ma’noni ifodalash belgisi qo’l bilan bajarish belgisi.

M₃Yoz 3

x- tarqatib o’yib qo’yish belgisi.

u- ma’lum tekislikda odatda gorizantal sharoitda bajarish belgisi.

z- biror yumshoq, jismoniy ta’sirga beriladigan narsalarni o’yish belgisi.

l- muddat belgisi.

Bu tuplamlarning o’zaro kesishganlik o’ki kesishmaganlik holatini qo’yidagicha aniqlash mumkin:

1) M₁= [a+b+s+d] va M₂= [e+m+n+p]

2) M₁= [a+b+s+d] va M₃[x+y+z+n]

3) M₂= [e+m+n+p] va M₃= [x+y+z+n]

Berilgan 3 to’plamda mushtarak elementlar bo’lmagani uchun ular kesishmaydi. To’plamlar jamlanishi ham mumkin. Jamlangan to’plam to’plashlarning yig’indisini o’ki birlishmasi deb yuritiladi va

belgi bilan ifodalanadi.

Bir to’plam boshqa bir to’plamning ishga kirishi mumkin. Bu holat mana bunday belgilanadi.

Ular grafik ifodasi quyidagi bo’ladi:

To’plam ichiga kirgan har bir to’plam juz’iy to’plam deb yuritiladi. Agar juz’iy to’plamlar kesishmasi, berilgan to’plam bo’linadi. Bunday bo’linuvchi juz’iy to’plamlar bo’linish sinflari yoki bo’linuvchi to’plamlar deb yuritiladi. O’zbek tilida so’z turkumlari tasnifi, unli va undosh tasnifi, so’z ma’nolarining tasnifi, to’plamlar nazariyasining ana shu qoidasiga asoslanadi. Berilgan to’plamga nisbatan xususiyatlar elementlardan iborat bo’lsa, bunday juz’iy to’plamlar munosabat deb yuritiladi. Tilshunos uchun juz’iy to’plamlardagi ekvivalentlilik munosabati va tartibning binar munosabati muhim ahamiyatga ega. Binar munosabatlar juft elementlarga xos bo’lib, u munosabatlarning juda xilma-xil turlari tilning barcha sathida keng tarqalgan: unli va undosh, portlovchi va sirg’aluvchi, jarangli va jarangsiz, til oldi va til orqa va boshqa Binar munosabatlarning quyidagi 3 xususiyati mavjud:

1) refleksiv munosabat – bunda har qanday a elementi o’ziga teng munosatda bo’ladi va bu munosabat quyidagicha ifodalanadi: aRa (a=a)

2) simmetriklik xususiyati – bu xususiyat binar munosabatdagi aRb, bRa holatda ifodalanadi, ammo a>v bo’lsa, u holda assimetriklik xususiyati vujudga keladi.

3) tranzitivlik xususiyati – bu xususiyat quyidagicha ifodalanadi: aRb, bRc, aRc.

Refleksivlik, simmetriklik va tranzitivlik xususiyatlari mavjud bo’lgan binar munosabat ekvivalentlikka ega deyiladi. Ekvivalentlikning xususiy ko’rinishi tenglikdir. Irreklefsivlik, assimetrilik va tranzitivlik mavzud bo’lgan binar munosabatga qat’iy tartibli munosabat deyiladi. Tilshunoslik fanida paradigmaning bosh a’zosi va keyingi bo’linishlar bosqichlilik qat’iy tartibli munosabatda bo’lishni talab qiladi.

2. Transformatsion yoki algoritmlik jihatdan til birliklarini

tahlil qilish metodlari

Bunday metodlar 2 xil usul bilan lingvistik modellar tizimiga asoslanadi:

1.Bevosita ishtirokchi (tuzuvchi)lar bilan bajariladigan operatsiyalar yoki qoidalar. Tilning sintaktik sathini tahlil qilishda deskreptiv lingvistikaning bevosita ishtirokchilar (BI)ga ajratish metodidan foydalaniladi. Gap strukturasi tarkibidagi bunday ishtirokchilarni aniqlash jarayoniga bevosita ishtirokchilarga ajratish metodi deb yuritiladi. Bevosita ishtirokchilarga ajratish jarayoni yuqori sintaktik sath birliklaridan boshlanib, morfologiya, morfemika, fonologiya sathlarigacha davom ettiriladi. Masalan, Bizning guruh ilg’orlikni egalladi, degan gapni quyidagicha bevosita ishtirokchilarga ajratish mumkin:

Bizning guruh ilg’orlikni egalladi,

Bizning guruh ilg’orlikni egallari

NP VP

Bizning guruh ilg’orlikni egallari

NP VP

Bevosita ishtirokchilar (BI) metodiga ko’ra tayanch nuqta konstruksiya (qurilma) deb ataladi. Konstruksiya tarkibidan ishtirokchilar va bevosita ishtirokchilar (BI) ajratiladi.

Konstruksiya yoki qurilma deyilganda ma’noli qismlarning ketma-ket munosabatidan tashkil topgan butunlikka aytiladi. Kattaroq konstruksiya tarkibiga kirgan so’z yoki konstruksiya (morfema)ga ishtirokchilar deyiladi. Muayyan bir konstruksiyaning bevosita shakllanishida ishtirok etgan bir yoki bir necha ishtirokchilar bevosita ishtirokchilar deb yuritiladi. Masalan, prof.A.Nurmonov Shabboda qurg’ur ilk sahar olib ketdi gulning totini misra (jumla)sini yaxlit bir konstruksiya deb hisoblab, uni quyidagicha BIga ajratadi1:

Shabboda qurg’ur ilk sahar olib ketdi gulning totini

Yoki Katta opam kecha chiroyli kuylak oldi, degan gapni bevosita ishtirokchilarga ajratish metodi yordamida quyidagicha formallashtirish mumkin bo’ladi: 1) S → NP + VP; 2) NP → A + N; 3) VP → Adv + NP + Vtr; 4) NP → A + N.

2. Transformatsion modellar tuzish qoidalari: bevosita tuzuvchilar bilan bajariladigan operatsiyalar so’zlar yoki morfemalarda mavjud bo’lgan sintaktik aloqalarni aniqlash qoidalaridan iborat. Bu qoidalarga ko’ra 2 elementdan uchinchi bir yangi element hosil bo’ladi.

Ikkita bevosita tuzuvchi sintagma hosil qiladi. Bu sintagmalardan gaplar tuziladi. Gaplar hosil qilishning bosqichli tartibi shundaki, agar kesimga ega tobelik qilsa, u holda bunday gaplarda kesim guruhi etakchi bo’ladi. Ba’zan ayrim gaplarda ega guruhi alohida, kesim guruhi ham alohida bo’lishi mumkin, har bir sintagma o’z sintaktik xususiyatiga ko’ra yadroga teng hisoblanadi. Yadrolarni ixchamlashtirish va shu asosda gapning eng kichik qolipini aniqlash mumkin. Sintagmalar 2 xil sintaktik munosabatga asoslanadi:

a) predikativ munosabat;

b) predikativ bo’lmagan munosabat.

b) Transformasion qoidalar deb odatdagi bevosita tuzuvchilar modeli asosida yaratiladigan yangi gaplarga o’tish qoidalariga aytiladi.

3. Tilni ehtimollik belgilariga ko’ra tahlil qilish metodlari

Bunday tahlil til elementlarini statistik tavsiflar asosida baholash demakdir. Til birligining gapda yoki matn tarkibida qo’llanish chastotasiga, darajasiga ehtimollik deyiladi. Bu nazariya umumiy tasodifiy qoidalar, hodisalar bo’ysunadigan qonuniyatlarni o’rganadi. Ehtimollik nazariyasiga ko’ra quyidagi 3 voqea bir-biridan farq qiladi:

a) Ishonchli voqea – ma’lum sharoitlar to’plamida albatta yuz beradigan voqea.

b) Mumkin bo’lmagan voqea – ma’lum bir matnda uchramaydigan birliklar

v) Tasodifiy voqea – ma’lum bir matnda ayrim hollarda uchraydigan til birliklari.

Statistik xususiyati o’rganilao’tgan konkret natijalar tanlanma deb yuritiladi. Tanlanmaning hajmi o’ki miqdorini ehtimollik nazariyasi uchun muhim ahamiyatga ega. Tanmalar soni har xil bo’lishi mumkin. Shu asosda ma’lum bir tilning muayyan uslubiga xos tipologig xususiyatlarni aniqlash mumkin. O’zbek tilida gap tuzish paytida so’z formalarining 65% foyizi sintaktik va aralash tildagi so’z o’zgartirish shakllari, qolgani 35% esa faqat analitik tildagi so’z o’zgartirish formalari tashkil qilishi aniqlangan. Shunga ko’ra hozirgi o’zbek adabiy tilida agglyutinativ ajratuvchi tilga xos xususiyatlar etakchi o’rin tutadi, degan xulosaga kelingan.

Ehtimollik nazariyasi asosida so’zlarning qo’llanish chastotasi, bo’g’inlar tarkibida harflarning kelish miqdori ham aniqlanadi. Masalan, tilshunos olim Z.Isomiddinov o’zbek tilida so’z boshida kelish jihatidan faol bo’lgan tovushlarni aniqlash maqsadida 67 ming leksemadan iborat “O’zbek tilining imlo lug’ati” (1976)ni tanlab, tilimizda so’z boshida keladigan tovush (harf) lar intensivligi quyidagicha ekanligini aniqlagan2:

Harf	Soni	Harf	Soni	Harf	Soni	Harf	Soni
T (1)	6326	Ch (10)	2342	O’ (19)	1246	Yo (28)	790
B (2)	5330	P (11)	2288	R (20)	1216	Ya (29)	782
K (3)	4392	I (12)	2240	U (21)	1174	Yu (30)	526
A (4)	4184	G (13)	1938	J (22)	1164	Ye (31)	462
S (5)	4156	Sh (14)	1926	V (23)	1028	Y (32)	448
H (6)	4092	H (15)	1644	F (24)	1024	Ts (33)	100
M (7)	3732	N (16)	1526	G’ (25)	1018	Ъ (-)	-
O (8)	2838	X (17)	1496	Z (26)	1003	Ь (-)	-
D (9)	2616	E (18)	1256	L (27)	890

Keltirilgan jadvaldan ma’lum bo’ladiki, “t” tovushli so’zlar barcha tahlil qilingan so’zlarning 10,0 foyizdan ko’prog’ini tashkil qiladi; undan keyingi o’rinlarni “b”, “k” va “a” tovushli so’zlar egallaydi. Ularning foyiz ko’rsatkichi quyidagicha: “b” – 12,5; “k” – 15,2; “a” – 16,0 kabilar. Bu jadvalning oxirgi o’rinlarini yo, ya, yu, ye va y harflari bilan boshlanuvchi so’zlar egallagan. Bunday tahlillarni yana davom ettirish mumkin.

Nazorat savollari:

1. “Matematik lingvistika“ atamasi va uning ikki ma’nosi.

2. Matematik lingvistika tilshunoslikning tarkibiy qismi sifatida.

3.L.Blumfildt, R.Yakobson, N.Xomskiy, N.Trubetskoylar formal grammatika yaratish nazariyasining asoschilari sifarida.

4. Ifodalanuvchi grammatika va aniqlovchi grammatikaning o’zaro munosabari.

5. Til birliklarini matematik tahlil qilish metodlari va ularning uch ko’rinishi: a) nazariy to’plamlik belgilarini aniqlash metodlari; b) transformatsion yoki algoritmlik belgilarini aniqlash metodlari; v) ehtimollik belgilarini aniqlash metodlari.

6. G.Kantor to’plamlar nazariyasining asoschisi sifatida.

7. Tilshunoslikdagi komponent tahlil metodi va uning to’plamlar nazariyasi bilan o’zaro munosabari.

8. To’olamlardagi binar munosabatlar va ularning uch xususiyati: a) refleksivlik xususiyati; b) simmetriklik xususiyati; v) tranzitivlik xususiyati.

9. Transformatsion yoki algoritmlik belgilarini aniqlash jihatdan til birliklarini tahlil qilish metodlari.

10. Tilni ehtimollik belgilariga ko’ra tahlil qilish metodlari. O’zbek tilida so’z boshida kelish jihatidan faol bo’lgan tovush (harf)larni aniqlash usullari.

Adabiyotlar:

1. Baskakov N.A., Sodiqov A.S., Abduazizov A.A. Umumiy tilshunoslik. – Toshkent: O’qituvchi, 1979. – B. 116-131.

2. Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. – Toshkent: O’qituvchi, 1972. – B. 190-201.

3. Fayzullayev O. Matematika va falsafa yoxud matematika falsafiy nuqtai nazardan qanday fan? // “Ma’rifat” gazetasi, 2005-yil 26-fevral.

4. Eshqobil Shukur. Ona tilimiz “hujayralari” yoxud zo’z matematikasi // “O’zbekiston adabiyoti va san]ati”, 2006 yil 24 fevral, 8 (3837)-son.

5. Nurmonov A., Yo’ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. – Toshkent, 2001. – B. 56-70.

6. Nurmonov A. Struktur tilshunoslik: ildizlari va yo’nalishlari.–Andijon, 2006. – B. 120-133.

7. Isomiddinov Z. O’zbek tilida tovushlar intensivligi // Til va adabiyot ta’limi, 2005. № 1. - B. 88-91.

8. Otaqo’ziyev D. Tilshunoslik va matematikaning aloqasi haqida // O’zbek filologiyasining dolzarb masalalari (respublika ilmiy-nazariy anjumani materiallari). – Namangan, 2006. – B. 349-252.

9. Rajabov B., Zaynutdinova Z. “Oltin kesim”ga mos tushgan “Xamsa” // “Ma’rifat” gazetasi, 2006-yil 8-fevral, 11(7828)-son.

10. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 31-32.

11. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 17-21.

12. Bushuy T., Safarov Sh. Til qurilishi: tahlil metodlari va metodologiyasi. – Toshkent: Fan, 2007. – B. 138-149.

13. Ikromova H.Z. Inson - kompyuter - kelajak. – Toshkent: O’zbekiston, 1991. – B. 48-87.

10- MA’RUZA

AVTOMATIK TAHLIL METODI HAQIDA

TUSHUNCHA

Tayanch iboralar: mashina tarjimasi, ilmiy tarjima va badiiy tarjima, tarjima jarayonini mexanizasiyalash, mashina tarjimasining lingvistik ta’minoti, tarjima jarayonini avtomatlashtirish, mashina “tili”, negizlar lug’ati, oborotlar (o’ramlar) lug’ati, turg’un iboralar lug’ati, turg’un sintaktik qurilmalar lug’ati, old ko’makchilar, so’ng ko’makchilarni tarjima qilish jadvallari, omonimlarni bir-biridan farqlash qoidalari, so’zlarning analitik xususiyati, so’zlarning sintetik xususiyati.

Fan oldiga yangi vazifalarning qo’yilishi bilan tilshunoslik fani EHMlar yordamida tarjima jarayonini takomillashtirish bilan XX asrning 30-yillaridan boshlab shug’ullana boshladi. Keyingi yillarda avtomatik EHM larning yaratilishi munosabati bilan ilmiy va badiiy tarjima jarayonini mexanizasiyalash imkoniyatlari yanada kengaydi. Mashina yordamida biror matnni bir tildan ikkinchi bir tilga tarjima qilish uchun qo’yidagilar zarurdir:

1. Maxsus tanlangan so’zlar bilan birga matnni mexanik ravishda tarjima qilish imkoniyatini beruvchi qoidalar tizimini yaratish. Bu qoidalarni va so’zlarni “mashina tili” da yozish, ya’ni usha qoidalarni reallashtiruvchi dastur ishlab chiqish.

Tarjima qilish qoidalari faqat ikki til uchun zarur bo’lib, bir umumiy yo’nalishdagi rasmiy va ilmiy matnlarni, ba’zan badiiy matnlarni ham tarjima jarao’nini EHMda amalga oshirish uchun quyidagi lingvistik ta’milot ishlarini amalga oshirish kerak:

a) har ikki tildagi negizlar lug’atini tuzish;

b) oborotlar (o’ramlar), turg’un sintaktik qurilmalar lug’atini tuzish;

d) old ko’makchilar, so’ng ko’makchilarni tarjima qilish jadvallarini tuzish;

e) omonimlarni bir-biridan farqlash qoidalarini ishlab chiqish;

f) har ikki tildagi affikslar jadvalini ishlab chiqish;

g) har ikki tildagi grammatik qoidalarni analiz va sintez qiluvchi qoidalar tizinini yaratish;

h) mavjud tahlil qilingan qoidalarni sintezlovchi qoidalar tizimini ishlab chiqish va boshqalar.

Bunday ma’lumotlar mashinaning xotirasiga kiritiladi, ana shundan keyin mashinada tarjima qilish jarayoni boshlanadi. Bu jarayon quyidalarni o’z ichiga oladi:

a) lug’atdan kerakli so’zni qidiruvchi, uning turini ko’rsatuchi belgisi bilan mashina xotirasining ishlovchi qismiga kiritiladi;

b) aniqlangan oborot (o’ram)larning bir-biriga muvofiq keltiruvchi usullarini ishlab chiqish;

d) aniqlangan omonimlarni bir-biridan farqlash va tarjima qilish usullarini ishlab chiqish;

e) analiz qilish, analiz qiluvchi qoidalar yordamida ma’lum izchillik asosida har bir so’z turkumi doirasida tarjima qilinuvchi so’zlar ro’yxatini tuzish;

f) olingan natijalar asosida sintezlash, ya’ni sintezlovchi qoidalar yordamida ruscha gap tuzish, inglizcha va o’zbekcha gap tuzish dasturlarini mashina xotirasiga kiritish va hokazo.

Tarjima qilish jarayoni amalga oshirilganda dastlabki ish lug’atdan so’z qidirishdan boshlanadi, ya’ni EHM tarjima qilinadigan matndan so’zlarni birin-ketin olib, ularning har biriga mos keladigan negizlarni, negizlar lug’atidan qidirib topadi.

Keyin ulargni taqqoslaydi, harflar soni jihatidan maksimal darajada mos keluvchi so’zra sig’adigan negizni qidirib topari va uni tarjima qiladi.

Analiz qiluvchi qoidalar EHMda so’z turkumlari bo’yicha guruhlashadi. Har bir tilda analiz qilish fe’ldan boshlanadi, chunki so’zlar orasida fe’l har qanday gapning ma’no kaliti sanaladi. Shuning uchun ko’pgina tillarda fe’l ham analitik, ham sintetik xususiyatga ega bo’ladi. Bunday ikki tomonlama, murakkab xususiyat o’zbek tilidagi fe’llarga ham xosdir:

Analitik xususiyat Sintetik xususiyat

Kulib yubordi kuldi, kulimsiradi

Kulib qo’ydi jilmaydi

Yig’latib qo’ydi yig’latdi

Topib keldi topdi

Fellar o’z shakllari orqali shaxs, son, zamon, mayl va nisbat xususiyatlarini ifodalaydi. Ularni tarjima jarao’nida aniq ifodasi EHMga kiritilao’tgan lingvistik ta’minotning aniq bo’lishiga bog’liq. Hozirgi zamon tilshunosligi asosida tarjima jarao’nini avtomatlashtirish bilan bog’liq muammolar kundan-kunga ko’payib bormoqda.

Nazorat savollari:

1. Mashina tarjimasi va uning mohiyati haqida tushuncha.

2. Mashina tarjimasining lingvistik ta’minoti va uning tarkibiy qismlari haqida.

3. Mashinada tarjima qilish jarayoning boshlang’ich va keyingi bosqichlari.

4. Fe’l mashinada so’zlarni tahlil qilishning boshlang’ich nuqtasi sifatida.

Adabiyotlar:

2. Baskakov N.A., Sodiqov A.S., Abduazizov A.A. Umumiy tilshunoslik. – Toshkent: O’qituvchi, 1979.

3. Rizayev S. Kibernetika va tilshunoslik. – Toshkent: O’zbekiston. 1976. – B. 4-15.

4. Rizayev S. Tilshunoslikda zamonaviy axborot texnologiyalarining qo’llanilishiga doir // O’zbek tili va adabiyoti, 2006. № 5. – B. 95-97.

5. Rizayev S. O’zbek tilshunosligida lingvostatistika muammolari. - Toshkent: Fan, 2006. – B. 36-112.

6. Mirtojiyev M. O’zbek tilidagi fe’l valentliklari. – Toshkent: Universitet, 2007. – B. 8-52.

7. Muhamedova S. Harakat fe’llari asosida kompyuter dasturlari uchun lingvistik ta’min yaratish (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2006. – B. 12-57.

8. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 31-32.

9. Muhamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 21-24.

10. Bushuy T., Safarov Sh. Til qurilishi: tahlil metodlari va metodologiyasi. – Toshkent: Fan, 2007. – B. 160-171.

11-MAVZU

LUG’ATLAR YARATISHDA KOMPYUTERDAN

FOYDALANISH MUAMMOLARI

Tayanch ibоralar: kоmpyutеr tеxnоlоgiyasi, tеzaurus, gipеrоnim, gipоnim, xоlоnim, axbоrоt tizimi, infоrmasiоn-qidiruv tili, idеоgrafik (mazmuniy) lug’at turlari.

Ma’lumki, tеvarak-atrоfda ma’lumоt, axbоrоt ko’p. Insоn uchun bu ma’lumоtlarning barchasini to’plashi va o’z xоtirasida saqlashi juda mushkul ish. SHunga ko’ra insоn o’ziga kеrakli bo’lgan axbоrоtlarni yig’ish va ularga ishlоv bеrishning yo’llarini kidirishga intiladi. Kоmpyutеr qurilmalari bu sоhada insоnga katta yordam bеrmоqda.

Hоzirgi vaqtda kоmpyutеr yordamida tilshunоs оlimlar so’zlarni bir jоyga to’plash, ularga qayta ishlоv bеrish, shu asоsda turli xil lug’atlar, tеzauruslar, rubrikatоrlar, glоssariylar, so’zlashgichlar yaratish bilan shug’ullanmоqdalar.

Umuman, atamalarni to’plash va ularga qayta ishlоv bеrish jarayonida kеlib chiqqan katta amaliy ehtiyoj tilshunоslikda kоmpyutеr tеxnоlоgiyasidan kеngrоq fоydalanish imkоniyatlarini vujudga kеltirdi. Hоzirgi kunga kеlib fan-tеxnika inqilоbi natijasida tinmay yog’ilib turgan matеriallar, axbоrоtlar оqimini faqat kоmpyutеr tеxnоlоgiyasi yordamidagina bоshqarish mumkin bo’lib qоldi.

Tilshunоslikda kоmpyutеr tеxnоlоgiyasidan fоydalanish, asоsan, quyidagi yo’nalishlar uchun xizmat qilmоqda: a) mashinaviy tarjima muammоlari bilan shug’ullanish; b) lug’atshunоslik ishlarini avtоmatlashtirish va ixchamlashtirish; v) bibliоgrafik ma’lumоtlarni avtоmatik yo’l bilan qidirish va ularga qayta ishlоv bеrish va hоkazо. Bu ishlar natijasida tilshunоslikda tadbiqiy (amaliy) lingvistika dеb nоmlangan yangi yo’nalish vujudga kеldi. Bu yo’nalishda kоmpyutеr lingvistikasiga ham katta o’rin ajratilgan.

Yirik tilshunоs оlim I.V.Arnоldning fikricha, lеksikоgrafik ma’lumоtlarni avtоmatlashtirish, ularni to’plash va qayta ishlash natijasida bir tilli va ko’p tilli lug’atlar, glоssariylar hamda kоnkоrdans (yagоna muallif tоmоnidan yaratilgan lug’at)larning butun bir avlоdini ishlab chiqildi va nashr qilindi1. Hоzirgi vaqtda K.Bеrnxart (AQSH), Dj.Lich (Angliya), YU.N.Marchuk, L.N.Bеlyaеva, G.G.Smirniskiy (Rоssiya) kabi оlimlar tilshunоslikning turli xil nazariy hamda amaliy masalalarini hal qilishda, ayniqsa lug’atshunоslikda kоmpyutеr tеx’nоlоgiyasidan samarali fоydalanmоqdalar.

Kоmpyutеr tеxnоlоgiyasidan fоydalanish uchun avvalо infоrmasiоn-qidiruv tili tushunchasini yaxshi tushunib оlish talab qilinadi. EHMda sеmantik ma’lumоtlarni yozib оlishga va undan infоrmasimоn-qidiruv tizimida fоydalanishga mo’ljallangan sun’iy mashina tili infоrmatsiоn-qidiruv tili (IQT) dеb yuritiladi. Tabiiy til bilan IQTni sоlishtirish maqsadida yaratiladigan lug’atlar infоrmasiоn-qidiruv tеzaurusi dеyiladi. Bunday tеzauruslar ma’lum bir tilning, jumladan o’zbеk tilining turli xil idеоgrafik lug’atlarini yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi. Оlimlar ana shunday idеоgrafik lug’atlar tuzish jarayonida quyidagi оpеratsiyalarni kоmpyutеr yordamida bajarmоqdalar: a) tuzilayotgan tеzaurusning mavzu ko’lamini bеlgilab оlish; b) lug’at uchun zarur bo’lgan kalit so’z (dеskriptоr)larni aniqlash va ularga ishlоv bеrish; v) dеskriptоrlar оrasidagi shartli ekvivalеntlik hоllarini bеlgilash; g) dеskriptоrlar o’rtasidagi paradigmatik munоsabatlari aniqlash va ularni оchib bеrish; d) tеzaurus lug’atni to’la shakllantirish.

Hоzirgi vaqtga kеlib tilshunоslikda kоmpyutеr tеxnоlоgiyasidan kеng fоydalanish natijasida lingvistik infоrmatika sоhasi vujudga kеldi va bu sоha bugungi kunda jadal sur’atlar bilan rivоjlanib, takоmillashib bоrmоqda. Bu sоhada nеmis, ingliz, fransuz, ispan, rus tillarida juda bоy tajribalar to’plangan. Masalan, sоbiq Ittifоq davrida Fan va tеxnika infоrmatsiyalari butunittifоq instituti (VINITI), Gumanitar fanlar bo’yicha ilmiy infоrmatsiyalar instituti (INIОN), Tеxnik infоrmatsiyalarni yig’ish, tasnif qilish va kоdlashtirish bo’yicha butunittifоq ilmiy-tadqiqоt instituti (VNIIKI), Butunittifоq ilmiy-tеxnik infоrmatsiyalar markazi (VNTIS) kabi muassasalarda ilm-fanning barcha yo’nalishlari bo’yicha оlingan ma’lumоtlar jamlanardi va ularga zarur avtоmatik ishlоvlar bеrilardi2.

1 Киров Е.Ф. Теоретические проблемы моделирования языка. – Казань: Изд-во Казанского университета, 1989. – C. 8-24.

2 Bozorov O. Lingvistik model // O’zbek tili va adabiyoti. 2008. № 4. – B. 59.

1 Nurmonov A. Struktur tilshunoslik: ildizlari va yo’nalishlari. – Andijon, 2006. – B. 126-129.

2 Isomiddinov Z. O’zbek tilida tovushlar intensivligi // Til va adabiyot ta’limi, 2005. № 1. - B. 88-91.

1 Арнольд. И.В. Основы научных исследований в лингвистике. – М.: Высшая школа, 1991. – С. 56-57.

2 Bu haqda to’la ma’lumоt оlish uchun qarang: Рождественский Ю.В. Лекции по общему языкознанию. – М.: Высшая школа, 1990. – С. 353-374.

4- MA’RUZA

FORMULALAR. TENG KUCHLI FORMULALAR

Mulohazalarning mantiqiy (logik) amallari yordami bilan ma’lum tartibda birlashtirib hosil qilingan murakkab mulohazalar formulalar deyiladi.

Formula tushunchasining matematik ta’rifi quyidagilar bilan belgilanadi:

1. Har qanday x₁, x₂, x_3….=x_n mulohazalarining har biri formuladir.

2. Agar A va Y mulohazalardan biri formula bo’lsa, u holda AÙY, AÚY, A®V, A«V,

ham formula.

3. Birinchi va ikkinchi bandda ko’rsatilgandan tashqari boshqa hech qanday ifoda formula bo’la olmaydi.

x₁, x₂, x₃=x_n o’zgaruvchilar elementar formulalar deyiladi.

Agar A yolg’on bo’lsa, u holda VS dir - bu formulani boshqacha o’zamiz. A yoki Vs dir, AÚVS A yoki V, V yoki S dir: (AÚV) (VÚS).

Mulohazalar algebrasida elementar formulalarning super pozisiyasi ham formulalar sanaladi ya’ni

(x yolg’on),

asosiy elementar funksiyalarning super pozitsiyalari deb yuritiladi.

Nazorat savollari:

1. Formula va uning ta’rifini izohlang.

2. Teng kuchli formulalar va teng kuchli bo’lmagan formulalar orasidagi farqlarni izohlab bering.

3. Formulaning normal shaklini izohlang.

4. Formulaning konyuktiv normal shakli (KNSH) va dizyunktiv normal shakli (DNSH) haqida tushuncha.

Adabiyotlar:

2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

3. Ikromova H.Z. Inson - kompyuter - kelajak. – Toshkent: O’zbekiston, 1991. – B. 62-83.

4. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 25-26.

5. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 77-90.

6. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 11-14.

7. Bushuy T., Safarov Sh. Til qurilishi: tahlil metodlari va metodologiyasi. – Toshkent: Fan, 2007. – B. 136-149.

8. Bozorov O. Lingvistik model // O’zbek tili va adabiyoti. 2008. № 4. – B. 56-60.

5- MA’RUZA

MULOHAZALAR HISOBI HAQIDA TUSHUNCHA

Mulohazalar hisobi aksiomatik mantiqiy sistema bo’lib, mulohazalar algebrasi, uning talqini o’ki interpritasiyasidir.

1) formal aksiomalar nazariyasi.

2) formal bo’lmagan aksiomalar nazariyasi.

1. nazariyaning tili kerak;

2. formulaning tushunchasi aniqlangan bo’lishi kerak;

3. aksiomalar deb ataladigan formulalar to’plami bo’lishi kerak;

4. bu nazariyada keltirib chiqarish qoidasi aniqlangan va shartlangan bo’lishi lozim.

Mulohazalar hisobiga uch kategoriyali simvollardan foydalaniladi. Bu simvollar alfavitlar deyiladi.

a) birinchi kategoriyali simvolarga quyidagilar kiradi:

(o’zgaruvchi)

b) ikkinchi kategoriyali simvollarga quyidagilar kiradi:

d) uchinchi kategoriya simvoliga ( , ) kiradi.

I guruh.

II guruh.

III guruh.

IV guruh.

/ A® V /V® S bu qоida matеmatik mantiqda sillоgizm qоidasi dеb yuritiladi:

1. Agar yomg’ir yog’sa, biz shanbalikka chiqmaymiz.

Bugun yomg’ir yog’yapti.

Dеmak, biz shanbalikka chiqmaymiz;

2. Agar do’stim kelsa, men to’yga boraman.

Kecha do’stim uyidan keldi.

Dеmak, men ham do’stim bilan to’yga boraman kabilar.

Mulоhazalar hisоbida kontrpоzitsiya qоidasi ham bоr. Bu qоidaning ta’rifi quyidagicha: Agar A® V bo’lsa, u isbоtlanuvchi fоrmula bo’lsa, u hоlda

ham isbоtlanuvchi fоrmula bo’ladi. Bu fоrmulani shiffеr shtrixi asоsida quyidagicha ifоdalash mumkin;

Nazorat savollari:

1. Mulohazalar hisobi aksiomatik mantiqiy sistema sifatida.

2. Mulohazalar hisobining alfavitlari yoki simvollari: birinchi, ikkinchi va uchinchi kategoriya simvollari.

3. Mulohazalar hisobining formulasi va uning keltirib chiqarish qoidasi.

4. Mulohazalar hisobida murakkab xulosa qoidasi, sillogizmlar qoidasi va kontrpozisiya qoidasi tushunchalari.

Adabiyotlar:

2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

3. Шемякин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. – М.: МГОУ. 1992.

4. Bozorov O. Lingvistik model // O’zbek tili va adabiyoti. 2008. № 4. – B. 56-60.

6. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 26-29.

7. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 128-152.

8. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 8-11.

6-MA’RUZA

PRЕDIKATLAR MANTIQI HAQIDA

TUSHUNCHA

1. mulоhaza sub’еkti.

2. mulоhaza prеdikati.

P (x) Ú Q (x) P (x) Ù Q (x) P (x) ® Q (x) P x / Q (x).

Nazorat savollari:

1. Predikatlar mantiqi, uning mohiyati va asosiy tushunchalari.

2. Mulohaza sub’ekti va mulohaza predikati, ularning predikatlar mantiqi bilan o’zaro munosabati.

3. Predikatlar mantig’ida mulohazalar yig’indisi tushunchasi.

4. Bir o’rinli predikat va uning ifodalanish usullari.

5. Ikki o’rinli predikat va uning ifodalanish usullari.

Adabiyotlar:

2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

3. Шемякин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. Учебное пособие. – М.: МГОУ. 1992.

4. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 29-30.

5. Bozorov O. Lingvistik model // O’zbek tili va adabiyoti. 2008. № 4. – B. 56-60.

7. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 162-201.

8. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 10-12.

7- MA’RUZA

MATЕMATIK NAZARIYALAR VA ULARNING

PRЕDIKATLAR MANTIQI BILAN MUNОSABATI

Nazorat savollari:

1. Predikatlar mantiqi va aksiomatik usullar.

2. Aksiomatik nazariyalar va ularning turlari: a) formal aksiomatik nazariyalar, b) formal bo’lmagan (noformal) aksiomatik nazariyalar.

3. Predikatlar mantiqida formula, so’z, bo’sh so’z tushunchalari va ularning farqli tomonlari.

4. Predikatlar mantiqida nazariyaning tili va predikativ harflar tushunchalari hamda ularning farqli belgilari.

Adabiyotlar:

2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

3. Шемякин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. Учебное пособие. – М.: МГОУ. 1992.

4. Bozorov O. Lingvistik model // O’zbek tili va adabiyoti. 2008. № 4. – B. 56-60.

7. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 30-31.

8. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 205-228.

9. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 14-17.

8- MA’RUZA

ALGОRITMLIK NAZARIYASI

HAQIDA TUSHUNCHA

a) sоnlar ustidagi arifmеtik amallarni bajarish qоidalari;

b) kvadrat ildiz chiqarish qоidasi;

d) eng katta umumiy bo’luvchini tоpish qоidasi;

e) kvadrat tеnglamalarning еchimini tоpish qоidasi va bоshqalar.

Algоritmning xaraktеrli xususiyatlari quyidagilar bilan bеlgilanadi:

gazеt+xоn=gazеtxоn; kitob+xon=kitobxonlar; ish+li=ishli; chiroy+li=chiroyli kabilar (2 bo’linuvchan qismga o’zak va qo’shimcha qismlariga bo’linadi).

b) algоritm qоidalari elеmеntarligi bilan ajralib turadi. Chunki ilgarigi miqdоrlar sistеmasidan kеyingisini hоsil qilish qоnuni sоdda jarayonlar bilan farqlanadi.

e) algоritmlar оmmaviyligi va natijaviyligi bilan xaraktеrlanadi, chunki ularda bоshlang’ich miqdоrlar sistеmasini ayrim pоtеnsial chеksiz to’plamlardan aniqlash mumkin.

Nazorat savollari:

1. “Algоritm“ atamasi va uning mohiyati haqida tushuncha bering.

2. Algоritm nazariyasi va uning mohiyatini izohlang.

3. Algоritmning asosiy xususiyatlarini tushuntirib bering.

4. Sonli algоritmlar va mantiqiy algоritmlarning o’xshash hamda farqli belgilari.

5. Til birliklarini modellashtirish tamoyillari haqida.

6. Lingvistik model va lisoniy model orasidagi umumiy hamda farqli belgilar.

Adabiyotlar:

2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык. – Киев: “Наукова думка”. 1991.

4. Шемякин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. Учебное пособие. – М.: МГОУ. 1992.

6. Yo’ldoshev B. Matematik va kompyuter lingvistikasi (uslubiy qo’llanma). – Samarqand: SamDU nashri. 2007. – B. 31-32.

7. Bozorov O. Lingvistik model // O’zbek tili va adabiyoti. 2008. № 4. – B. 56-60.

9. To’rayev H. Matematik mantiq va diskret matematika. – Toshkent: O’qituvchi, 2003. – B. 236-268.

10. Muxamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – B. 12-18.

9- MA’RUZA

MATЕMATIK LINGVISTIKA VA

UNING ASОSIY MЕTОDLARI

bilan belgilanadi. Ayb/lan/uv/chi/lar/ga. Bu yasama so’zning formallashgan ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: M = M₁+M₂+M₃+M₄+M₅+M₆kabi._.

a) nazariy to’plamlik belgilarini aniqlash metodlari;

b) mantiq algebrasida yasalgan transformasion yoki algoritmlik

belgilarni aniqlash metodlari;

v) ehtimollik belgilarini aniqlash metodlari.

1. Nazariy to’plamlik belgilarini aniqlash metodlari

Oy I =M M=a+v+s

a) Osmon jismi b) er atrofida aylanadi. s) nur taratadi.

To’plamning muhim belgilaridan biri uning quvvatidir. To’plamning quvvati deb ma’lum bir chekli to’plam uchun xarakterli bo’lgan elementlar miqdoridir.

To’plamlar orasidagi murakkab ekvivalent va binar munosabatga misol bo’ladi. Masalan, 2 to’plam orasida quyidagicha xususiyat mavjud bo’ladi:

1. 2 to’plam kesishadi. Bunday kesimlik polisemantik so’zlar izohida kuzatiladi. Uning grafik ifodasi quyidagicha bo’ladi: Oy II M₂=1+2+3+4

1) xotin-qizlar ismiga qo’shiladi;

2) otlarga qo’shiladi;

3) erkalash ma’nosi bo’ladi;

4) shakl yasaydi. M₁ M₂

M₁Ù M₂

1) Yoz keldi (M₁) 2) Xat yoz (M₂) 3) Dasturxon yoz (M₃)

M₁Yoz 1

a) payt belgisi; b) issiqlik belgisi; v) hamma o’simliklarning ko’karganlik belgisi; g) suvga chanqoqlik belgisi;

M₂Yoz 2

D) shartli ishora, harf yasash belgisi m₁ishorani biron materialdan yasash begisi biror ma’noni ifodalash belgisi qo’l bilan bajarish belgisi.

M₃Yoz 3

x- tarqatib o’yib qo’yish belgisi.

u- ma’lum tekislikda odatda gorizantal sharoitda bajarish belgisi.

z- biror yumshoq, jismoniy ta’sirga beriladigan narsalarni o’yish belgisi.

l- muddat belgisi.

Bu tuplamlarning o’zaro kesishganlik o’ki kesishmaganlik holatini qo’yidagicha aniqlash mumkin:

1) M₁= [a+b+s+d] va M₂= [e+m+n+p]

2) M₁= [a+b+s+d] va M₃[x+y+z+n]

3) M₂= [e+m+n+p] va M₃= [x+y+z+n]

belgi bilan ifodalanadi.

Bir to’plam boshqa bir to’plamning ishga kirishi mumkin. Bu holat mana bunday belgilanadi.

Ular grafik ifodasi quyidagi bo’ladi:

1) refleksiv munosabat – bunda har qanday a elementi o’ziga teng munosatda bo’ladi va bu munosabat quyidagicha ifodalanadi: aRa (a=a)

2) simmetriklik xususiyati – bu xususiyat binar munosabatdagi aRb, bRa holatda ifodalanadi, ammo a>v bo’lsa, u holda assimetriklik xususiyati vujudga keladi.

3) tranzitivlik xususiyati – bu xususiyat quyidagicha ifodalanadi: aRb, bRc, aRc.

2. Transformatsion yoki algoritmlik jihatdan til birliklarini

tahlil qilish metodlari

Bunday metodlar 2 xil usul bilan lingvistik modellar tizimiga asoslanadi:

Bizning guruh ilg’orlikni egalladi,

Bizning guruh ilg’orlikni egallari

NP VP

Bizning guruh ilg’orlikni egallari

NP VP

Bevosita ishtirokchilar (BI) metodiga ko’ra tayanch nuqta konstruksiya (qurilma) deb ataladi. Konstruksiya tarkibidan ishtirokchilar va bevosita ishtirokchilar (BI) ajratiladi.

Shabboda qurg’ur ilk sahar olib ketdi gulning totini

a) predikativ munosabat;

b) predikativ bo’lmagan munosabat.

b) Transformasion qoidalar deb odatdagi bevosita tuzuvchilar modeli asosida yaratiladigan yangi gaplarga o’tish qoidalariga aytiladi.

3. Tilni ehtimollik belgilariga ko’ra tahlil qilish metodlari

a) Ishonchli voqea – ma’lum sharoitlar to’plamida albatta yuz beradigan voqea.

b) Mumkin bo’lmagan voqea – ma’lum bir matnda uchramaydigan birliklar

v) Tasodifiy voqea – ma’lum bir matnda ayrim hollarda uchraydigan til birliklari.

Harf	Soni	Harf	Soni	Harf	Soni	Harf	Soni
T (1)	6326	Ch (10)	2342	O’ (19)	1246	Yo (28)	790
B (2)	5330	P (11)	2288	R (20)	1216	Ya (29)	782
K (3)	4392	I (12)	2240	U (21)	1174	Yu (30)	526
A (4)	4184	G (13)	1938	J (22)	1164	Ye (31)	462
S (5)	4156	Sh (14)	1926	V (23)	1028	Y (32)	448
H (6)	4092	H (15)	1644	F (24)	1024	Ts (33)	100
M (7)	3732	N (16)	1526	G’ (25)	1018	Ъ (-)	-
O (8)	2838	X (17)	1496	Z (26)	1003	Ь (-)	-
D (9)	2616	E (18)	1256	L (27)	890